از کاخ والرین تا کتیبه پیروزی شاپور اول | آثار باستانی بی‌نظیر ایران در بیشاپور کازرون
مبینا قراباغی در جنوب غربی استان فارس و در میان کوه‌های ساکت و آرام کازرون، شهر باستانی بیشاپور جای گرفته است؛ شهری که به فرمان شاپور اول، شاه مقتدر ساسانی و پیروز نبرد ایرانیان و رومیان ساخته شد. بیشاپور همانند بسیاری از شهرهای تاریخی ایران، یک شهر بی‌نام‌ونشان نیست که فقط بقایای آن به یادگار مانده است، بلکه مجموعه‌ای از نشانه‌های روشن از قدرت، فرهنگ و دانش ساسانیان در آن برهه زمانی است. کاخ والرین با معماری ساسانی و موزاییک‌های الهام‌گرفته از هنرهای معماری یونانی، از اقامتگاه‌های سلطنتی آن دوران به‌شمار می‌رود که در این شهر واقع شده است. کمی آن‌سوتر، در تنگ چوگان، کتیبه شاپور اول، پیروزی این شاه مقتدر بر والرین امپراتور وقت روم را جاودانه کرده است. در ادامه، نگاهی دقیق‌تر به این میراث کم‌نظیر شهر باستانی بیشاپور خواهیم داشت تا راهنمایی برای سفر احتمالی شما باشد.
کاخ والرین شهر باستانی بیشاپور کازرون
در قلب شهر باستانی بیشاپور، در فاصله‌ای حدود ۱۵۰ متری از تالار تشریفات، بنایی تاریخی به نام کاخ والرین قرار دارد که به دستور شاپور اول، شاهنشاه مشهور ساسانی، در سال ۲۶۶ میلادی ساخته شد. این کاخ محل اقامت والرین، امپراتور شکست‌خورده روم (از سال ۲۵۳ تا ۲۶۰) در نبرد اِدِسا در سال 260 میلادی بود که تا پایان عمرش در این مکان تحت نظر ایرانیان زندگی کرد. کاخ والرین به سبک معماری ساسانی طراحی شده و دارای ساختاری هشت‌ضلعی است. دیواره‌های داخلی آن از سنگ‌های تراش‌خورده با ابعاد ۷۰ در ۴۵ سانتی‌متر ساخته شده و سطح خارجی بنا با گچ سفید پوشانده شده بود، به‌طوری‌که ظاهری شبیه به کاخ سفید داشت. این کاخ در ضلع شمالی ارگ سلطنتی بیشاپور قرار گرفته و از سنگ‌های یک‌دست و نقش‌دار ساخته شده است.
لازم به ذکر است که با وجود کاوش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده، هنوز بخش‌هایی از این کاخ به‌طور کامل بررسی نشده‌اند. چنانچه در اسفندماه سال ۱۴۰۳، فصل جدیدی از کاوش‌های باستان‌شناسی در این کاخ آغاز شد تا شاید اطلاعات بیشتری درباره ساختار و کاربری آن به دست آید.
بنای یادبود شاپور
بنای یادبود شاپور در شهر باستانی بیشاپور، مجموعه‌ای از ستون‌های سنگی است که در امتداد خیابان اصلی شرقی-غربی شهر قرار گرفته‌اند. این ستون‌ها که به دستور شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی ساخته شدند، به‌عنوان جایگاه نذورات یا ستون‌های یادبود شناخته می‌شوند و نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری ساسانی به‌شمار می‌آیند. این بنا شامل دو ستون سنگی به ارتفاع ۶٫۷ متر است که در تقاطع دو خیابان اصلی شهر (شمالی–جنوبی و شرقی–غربی) قرار دارند. طراحی این ستون‌ها با الهام از معماری یونانی و رومی، به‌ویژه طرح هیپوداموس (شهرسازی یونانی)، انجام شده است؛ به‌گونه‌ای که ستون‌ها بر روی سکوهایی دوپله‌ای و سنگفرش‌شده استوار شده‌اند و سرستون‌هایی با طرح برگ کنگری (مشابه سبک کورنتی یا کورینتی) دارند.
کاروانسرای کمارج
کاروانسرای کمارج، از جمله آثار تاریخی دوره صفویه، در روستای ده‌کهنه کمارج و در ۳۰ کیلومتری جنوب‌غربی کازرون، در مسیر جاده کازرون به بوشهر واقع شده است. این بنا با نقشه‌ای چهار ایوانی و چهار برج در گوشه‌هایش، نمونه‌ای از معماری ایرانی با حیاط مرکزی باز است که در دوره‌های مختلف برای ساخت بناهای مذهبی و حتی غیرمذهبی استفاده می‌شده است. اتاق‌های اطراف حیاط برای اقامت مسافران طراحی شده‌اند و ایوان‌هایی آن‌ها را به حیاط متصل می‌کنند. در پشت این اتاق‌ها، در ضلع‌های غربی و شرقی، اصطبل‌هایی برای نگهداری از چهارپایان قرار دارد.
مصالح به‌کار رفته در ساخت این کاروانسرا همانند سایر کاروانسراهای دوره صفوی شامل سنگ، گچ و ساروج است که به‌دلیل فراوانی در منطقه، انتخاب شده‌اند. تزئینات ساده‌ای با استفاده از گچ در نمای داخلی، ایوان‌ها و طاق‌نماها به‌کار رفته است. در ضلع شرقی کاروانسرا، آب‌انباری از دوره صفویه قرار دارد که از سنگ و گچ ساخته شده و نشان از اهمیت بالای تامین آب در ساخت این مجموعه است. شایان ذکر است که در سال‌های نه‌چندان دور، ساماندهی و مرمت‌هایی در این بنا صورت گرفته است.
نقش برجسته پل آبگینه
نقش‌برجسته پل آبگینه، که به نقش‌برجسته تیمور میرزا نیز شناخته می‌شود، یکی از معدود آثار حجاری‌شده دوره قاجار در ایران است. این اثر در ۱۲ کیلومتری جنوب‌شرقی کازرون، درست در روستایی با همین نام (پل آبگینه) و در نزدیکی دریاچه پریشان، در بدنه کوهی در کنار جاده قدیم کازرون به شیراز قرار دارد. این نقش‌برجسته تصویر تیمور میرزا، پسر حسین‌قلی میرزا فرمانفرما و نواده فتحعلی‌شاه قاجار، را نشان می‌دهد که بر صندلی تکیه زده و شیری رام‌شده در کنار او قرار دارد. در اطراف این تصویر، چهره‌هایی مانند محمدخان‌الله و منوچرخان با قلیانی در دست، و پرنده‌ای شکاری که گویا «باز» است نیز دیده می‌شوند.
ابعاد این نقش‌برجسته ۴٫۲۲ متر طول، ۲٫۵ متر عرض و عمق یک متر است و در ارتفاع دو متری از سطح زمین قرار دارد. استاد سنگ‌تراش، احمد حجار این نقش‌برجسته را ساخته و اگر دقت کرده باشید در پایین نقش، اشعاری به خط نستعلیق در وصف تیمور میرزا حک شده که سراینده آن وصال شیرازی و نویسنده آن عباس بن یحیی است. این اثر گرانبها در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۸۶ شمسی با شماره ۱۹۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
رودخانه شاپور
رودخانه شاپور در شهرستان کازرون، از چشمه رنجان در شمال شرق این شهرستان سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از تنگ چوگان به چشمه موسوم به ساسان متصل می‌شود. این رودخانه با پیوستن به رود شکستیان، به سمت استان بوشهر جریان می‌یابد و در جنوب شرقی شهر آب‌پخش به رود دالکی می‌پیوندد. لازم به ذکر است که در نهایت، آب راهی شده از این رودخانه، با نام رود حله به خلیج فارس می‌ریزد. طول رودخانه شاپور حدود ۲۲۰ کیلومتر است و دبی متوسط آن ۱۱.۵۷ متر مکعب بر ثانیه گزارش شده است. این رودخانه به‌عنوان یکی از منابع اصلی تامین آب کشاورزی و آشامیدنی منطقه کازرون، نقش حیاتی در اقتصاد محلی ایفا می‌کند.
آب شفاف و خنک آن، همراه با مناظر طبیعی سرسبز اطراف، موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی بسیاری به این منطقه برای سپری کردن تعطیلات شده است. از نظر زیست‌محیطی، رودخانه شاپور زیستگاه متنوعی برای انواع آبزیان آب‌های شور و شیرین، از جمله ماهی‌ها، لاک‌پشت‌ها و خرچنگ‌ها، فراهم می‌کند. همین تنوع زیستی، اهمیت اکولوژیکی رودخانه را دوچندان کرده است. متاسفانه طی سال‌های اخیر، با توجه به کاهش سطح آب و لوله‌کشی‌های متعدد، نگرانی‌هایی درباره وضعیت زیست‌محیطی رودخانه وجود داشته است. بااین‌حال، اقدامات پاکسازی توسط محیط‌بانان و ساکنان محلی، به بهبود وضعیت آن کمک کرده است.
مدرسه ساسانی شهر بیشاپور کازرون
مدرسه ساسانی شهر بیشاپور کازرون، در محوطه ارگ شاهی این شهر تاریخی واقع شده است. با توجه به سبک معماری و ویژگی‌های ساختاری، احتمال می‌رود که این بنا در دوره ساسانی ساخته شده و بعدها در قرن چهارم هجری، در زمان حکومت آل بویه، به مدرسه تبدیل شده است. در مرکز این مدرسه، ته‌ستون‌هایی وجود دارد که بر روی آن‌ها کتیبه‌هایی به خط کوفی حکاکی شده است که احتمالا بر روی آن‌ها پایه‌هایی چوبی قرار داشته که به‌عنوان اهرم نگه‌دارنده سقف بنا مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اتفاقا همین کتیبه‌ها به تعیین تاریخ ساخت و کاربری اولیه بنا کمک شایانی کرده‌اند. همچنین، ورودی اصلی مدرسه به‌گونه‌ای طراحی شده است که برای ورود به آن باید خم شد، که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مکان به‌شمار می‌آید.
کتیبه پیروزی شاپور اول بر رومیان
تنگ چوگان، دره‌ای در نزدیکی شهر باستانی بیشاپور در شهرستان کازرون، میزبان چندین نقش‌برجسته از دوره ساسانی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، کتیبه پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم می‌باشد. این نقش‌برجسته، صحنه‌ای از پیروزی شاپور اول (شاه ایران از ۲۴۱ تا ۲۷۲ میلادی) بر سه امپراتور روم را به تصویر می‌کشد و یکی از بزرگ‌ترین و پرجزئیات‌ترین آثار هنری دوره ساسانی محسوب می‌شود.
در این نقش، شاپور اول سوار بر اسب در مرکز قرار دارد و درست در زیر پای اسب او، پیکر گوردیانوس سوم، امپراتور روم که در نبرد کشته شد، دیده می‌شود. در این نقش‌برجسته، والریانوس، دیگر امپراتور روم را در حالی مشاهده می‌کنید که دستش توسط شاپور گرفته شده، که نشان از تسلیم و اسارت اوست. فیلیپ عرب، امپراتور سوم، در مقابل شاپور زانو زده و درخواست صلح می‌کند. پشت سر شاپور، افسران و سربازان ساسانی و در جلوی او، سربازان رومی در حال تقدیم هدایایی به تصویر کشیده شده‌اند. این نقش‌برجسته با داشتن ۱۱۵ پیکر، از نظر تعداد شخصیت‌ها فوق‌العاده و بی‌نظیر است.
سخن پایانی
اکنون که از میان کاخ‌های ساسانی، نقش و نگارهای برجسته سنگی تنگ چوگان، و کوچه‌پس‌کوچه‌های تاریخ عبور کردیم، زمان آن رسیده که تصمیم خود را بگیرید: آیا این‌بار در سفر به جنوب ایران، تنها از کنار کازرون می‌گذرید، یا قدم در مسیر شاهان ساسانی و افتخارات غیرقابل انکارشان می‌گذارید؟ بیشاپور، با هر تکه سنگ و کتیبه‌اش، صدایی از گذشته باشکوه ایران و ایرانی دارد که گوش زمان را می‌نوازد و با حال و روز کنونی ما چه غریب است. پس اگر دل‌سپرده فرهنگ و شیفته اقتدار گذشته ایران و کشف لایه‌های فراموش‌شده تمدن ایرانی هستید، بدون شک، بیشاپور را مقصد بعدی خود قرار دهید. گاهی یک سفر می‌تواند نگاهتان را به گذشته و آینده خود دگرگون کند.
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.