قلعه فلک الافلاک | شکوه تاریخ و معماری کهن در لرستان
زهرا جلیلی قلعه فلک الافلاک یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی لرستان است که به نوعی نماد عظمت و شکوه دوران باستانی این سرزمین به شمار می‌آید. این قلعه با معماری خیره‌کننده و تاریخ پرفراز و نشیب خود، یادآور روزگاری است که ایران یکی از قدرت‌های بزرگ جهان بود. این بنای تاریخی در خرم آباد مرکز استان لرستان قرار دارد و قدمت آن به دوران ساسانیان برمی‌گردد. این دژ روزگاری یک مقر حکومتی بود و به عنوان یک زندان برای مخالفان و دشمنان سیاسی نیز استفاده می‌شد. اگر شما هم به تاریخ و فرهنگ کشورمان علاقه‌مند هستید و دوست دارید بیشتر درباره این شاهکار معماری و فراز و نشیب‌های درون آن بدانید، با ما همراه باشید تا سفری به دل تاریخ این قلعه داشته باشیم و به کشف رازهایش بپردازیم.
معرفی قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از آن مکان‌هایی است که وقتی به آن پا می‌گذارید، حس تاریخ باستان را در تمام وجود خود حس می‌کنید. این قلعه با گذر سال‌ها و تغییر سلسله‌های حاکم حکایت‌هایی از زندگی، جنگ‌ها و حکومت‌های مختلف را با خود به دوش می‌کشد. با اینکه امروزه زندگی مدرن و شلوغی اطراف قلعه را فرا گرفته، فلک الافلاک همچنان با چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چندین تالار کوچک و اتاق‌های متعدد گذشته درخشان خود را حفظ کرده است. از بین ۱۲ برجی که در گذشته ساخته شده، اکنون ۸ برج زیبا و استوار باقی مانده‌اند. این برج‌ها نشانه‌ای از قدرت و اقتدار هستند و به عنوان نماد استقامت، شکوه و زیبایی معماری قدیم شناخته می‌شوند.
این قلعه به خاطر پیشینه تاریخی و معماری فوق‌العاده‌اش از دیرباز در کانون توجهات بوده و به یکی از گردشگاه‌های اصلی خرم آباد تبدیل شده است. مردم محلی و گردشگران در طول سال‌ها از نقاط مختلف کشور به این مکان می‌آیند تا از زیبایی و قدر و منزلت این میراث باستانی بهره‌مند شوند. آثار باقی‌مانده از معماری اسلامی و پیچیدگی‌های سازه هر بازدیدکننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.
قلعه فلک الافلاک کجاست؟
این قلعه بر روی تپه‌هایی مشرف به شهر خرم آباد ساخته شده است و از هر سمت که به آن نگاه کنید، یک منظره زیبا و دل‌انگیز خواهید دید. دو رشته کوه که دور تا دور تپه‌های قلعه را در برگرفته‌اند، مانند نگهبانان طبیعت از آن حفاظت می‌کنند. خیابان امام‌خمینی (خیابان ۱۲ برجی) که قلعه در آن واقع شده نیز یکی از خیابان‌های مهم و شناخته شده شهر رخم آباد است. با قدم گذاشتن در این خیابان به راحتی به قلعه فلک الافلاک دسترسی پیدا خواهید کرد.
آدرس قلعه فلک الافلاک: استان لرستان، خرم آباد، خیابان امام خمینی (۱۲ برجی)، قلعه فلک الافلاک
مسیر دسترسی به قلعه فلک الافلاک از کجاست؟
در هر نقطه‌ای از خرم آباد هستید، ابتدا باید خودتان را به خیابان امام خمینی برسید. این خیابان در واقع خیابان ۱۲ برجی نام دارد و به واسطه نزدیکی‌اش به این قلعه مشهور شده است. حالا ممکن است این سؤال برایتان پیش بیاید که استفاده از ماشین شخصی بهتر یا حمل و نقل عمومی؟ اگر ماشین دارید دسترسی‌تان به قلعه راحت‌تر می‌شود و می‌توانید مستقیماً به قلعه بروید؛ اما اگر بخواهید از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنید، اتوبوس‌ها شما را تا نزدیکی قلعه می‌رسانند و نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس به قلعه، سبزه میدان است. پس از پیاده شدن در سبزه میدان با چند دقیقه پیاده روی به قلعه خواهید رسید.
تاریخچه و قدمت قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از آن بناهای تاریخی است که به دلایل متعدد همیشه مورد توجه تاریخ‌دوستان و گردشگران قرار گرفته است. با توجه به تاریخچه طولانی و جذاب این قلعه که به دوران ساسانیان برمی‌گردد می‌توان گفت که هر سنگ و دیوار آن داستانی برای گفتن دارد. در ابتدا این بنا نقشی نظامی داشت و به عنوان یک زندان برای اسرا و حتی رومی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. سپس در قرن چهارم، این قلعه با تغییر کاربری به عنوان مقر حکومت در این منطقه انتخاب شد. به عبارتی، قلعه فلک الافلاک از یک مکان زندان به مرکز قدرت و حکمرانی تبدیل شد.
از آن زمان به بعد، قلعه فلک الافلاک به خزانه‌داری حاکم لرستان تبدیل شد و به نوعی نگهدارنده ثروت و منابع این ناحیه به شمار می‌آمد. این قلعه در طول تاریخ با توجه به تغییر حکومت‌ها و نیازهای اجتماعی تغییر کاربری‌های متفاوتی داشت و هر بار برای یک منظور خاص مورد استفاده قرار می‌گرفت. پلان هشت‌ضلعی نامنظم آن نشان‌دهنده پیچیدگی‌های فنی و هنری معماران ساسانی است.
داستان فلک الافلاک تنها به این ختم نمی‌شود. این قلعه در دوره قاجار به طور گسترده‌ای بازسازی شد و تحولاتی در آن رخ داد که فلک الافلاک را به اثر شاخصی تبدیل کرد. در دوران پهلوی نیز شاهد استفاده‌های نظامی از قلعه بودیم و فلک الافلاک به عنوان پادگان و زندان سیاسی مورد استفاده قرار گرفت. در نهایت، پس از چندین دهه تغییرات در سال ۱۳۴۹ قلعه فلک الافلاک به ثبت ملی ایران رسید و با تبدیل به موزه‌ای باارزش، یک بار دیگر به روی عموم گشوده شد. امروزه شما می‌توانید درون این قلعه گام بزنید، از موزه‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی بازدید کنید و حتی در چایخانه‌های سنتی آن استراحت کنید. این جایگاه تاریخی باعث جذب گردشگران و همچنین حفظ هویت تاریخی ما شده است.
دلیل نامگذاری قلعه فلک الافلاک
حال بیایید به تاریخچه جالب نامگذاری این قلعه بپردازیم. واقعاً چرا این قلعه «فلک الافلاک» نامیده شده است؟ نام‌های دیگری مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم آباد، کاخ اتابکان و دوازده برجی نیز برای این قلعه وجود دارد؛ اما آنچه که باعث شد تا از دوره قاجار به بعد این نام بر قلعه گذاشته شود، به خصوصیات معماری‌اش برمی‌گردد. نام فلک الافلاک اشاره‌ای به دوازده برج این قلعه دارد که می‌تواند نمادی از دوازده برج فلکی باشد. همچنین، واژه‌ی فلک به معنای سپهر سپهران است که خود عظمت و شکوه این بنا را نشان می‌دهد. به این ترتیب، نام قلعه فلک الافلاک نه تنها نمایانگر زیبایی‌های معماری و هنر ایرانی است، بلکه تاریخ غنی و فرهنگی عمیقی را نیز به تصویر می‌کشد. این نام نمادی از اتحاد تاریخ، هنر و طبیعت در یک مکان است که نسل به نسل ما را به یاد تاریخ غنی و پرماجرای‌مان می‌اندازد.
چرا به قلعه فلک الافلاک سفر کنید؟
قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخی ایران است که حتماً باید از آن بازدید کنید. این قلعه در گذشته‌ای نه چندان دور مرکز اقتدار و حکومت بود و امروز به عنوان یکی از نمادهای شهر خرم آباد شناخته می‌شود. از نگاه تاریخی، قلعه فلک الافلاک داستان‌های زیادی برای گفتن دارد. این دژ زمانی دو حیاط و دوازده برج داشته است که امروزه تنها هشت برج آن سالم مانده‌اند. این برج‌ها علاوه بر اینکه به قلعه جلوه‌ای خاص می‌بخشند، هر یک گویای بخشی از تاریخ و فرهنگ منطقه هستند. نام فلک الافلاک نیز به دوازده برج فلکی اشاره دارد که به خاطر وجود دوازده برج در این قلعه انتخاب شده است. این ارتباط با علم نجوم و آسمان، به قلعه بعدی از افسانه‌ها و داستان‌های فرهنگی می‌دهد.
اگر به تاریخ، فرهنگ و معماری علاقه‌مند هستید، بازدید از قلعه فلک الافلاک برای شما تجربه‌ای فراموش‌نشدنی و بی‌همتا خواهد بود. با قدم زدن درون این دژ می‌توانید حس و حال تاریخ را لمس کنید و با یادگاری‌هایی از گذشته به دنیای امروز برگردید. این قلعه تنها یک مکان گردشگری نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی خرم آباد و ایران است که حتماً باید از آن بازدید کنید.
بخش‌های مختلف قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک با مساحتی بالغ بر ۵۳۰۰ متر از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که هرکدام دنیایی از داستان‌ها و رازها را در خود جای داده‌اند. در ادامه به معرفی این بخش‌ها خواهیم پرداخت و سعی می‌کنیم تصوری ملموس از این اثر تاریخی ارائه دهیم:
اتاق‌های نگهبانی
اتاق‌های نگهبانی قلعه فلک الافلاک در ورودی قلعه واقع شده‌اند. این اتاق‌ها نه تنها محلی برای استراحت نگهبانان بوده‌اند، بلکه با طراحی هوشمندانه‌ای که دارند امکان نظارت بر ورودی قلعه را فراهم کرده‌اند. نشستن در این اتاق‌ها و دیدن ورود و خروج‌ها احساس امنیت و تسلط بر محیط را به نگهبانان می‌داد. در طراحی این مکان‌ها جزئی‌ترین جوانب امنیتی در نظر گرفته شده‌اند و به تضمین و ارتقاء ساختار دفاعی قلعه کمک می‌کنند.
دالان ورودی
حالا که صحبت از ورودی قلعه شد، دالان ورودی نیز یکی از بخش‌های مهم محسوب می‌شود که نمایانگر دروازه‌ای به دنیای گذشته است. ستون‌های آجری و طاق‌نماها در این دالان خودنمایی کرده و به شما یادآوری می‌کنند که با قدم گذاشتن به این فضا به کجا وارد شده‌اید. ورودی قلعه در سمت شمال برج جنوب‌غربی قرار دارد و بازدیدکنندگان به راحتی می‌توانند به حیاط اول راه یابند. این دالان گذرگاهی است که از سختی‌ها و چالش‌های تاریخی این قلعه خبر می‌دهد و نقش مهمی در شکل‌گیری احساسات بازدیدکنندگان دارد.
حیاط اول قلعه
به حیاط اول که برسید یک احساس خاص به شما دست می‌دهد. برای رسیدن به این حیاط باید از ورودی عبور کنید و به یک قسمت هشتی مانند برسید. این برج‌ها به خاطر موقعیت‌شان، به خوبی نقش دفاع از قلعه را ایفا کرده و هر کدام به نوعی بخشی از داستان‌های قلعه را بازگو می‌کنند. دو برج در شمال و شمال‌غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب‌غربی قرار دارند که همگی به شکلی هماهنگ، این حیاط زیبا را در آغوش خود گرفته‌اند.
برج‌های قلعه فلک الافلاک
اگر بخواهیم از جذابیت‌های قلعه فلک الافلاک صحبت کنیم، نمی‌توانیم از برج‌هایش غافل شویم. این برج‌ها نماد قدرت و استحکام قلعه بوده‌اند و همزمان ظاهری خیره‌کننده به آن بخشیده‌اند. همان‌طور که اشاره شد، در گذشته ۱۲ برج در این قلعه وجود داشت که امروزه تنها ۸ برج از آن‌ها باقی مانده است. این برج‌ها به‌طور دوره‌ای مورد بازسازی قرار می‌گیرند تا همچنان چون نگهبانانی باوقار به تماشای تاریخ ایستاده باشند. هر یک از این برج‌ها داستان‌ها و رازهای خود را دارند و تماشای آن‌ها احساس سفر به اعماق تاریخ را به بازدیدکننده القا می‌کند.
چاه اسرار آمیز قلعه فلک الافلاک
از میان رازهای بی‌شمار قلعه فلک الافلاک، چاه این قلعه یکی از جاذبه‌های خاص و منحصربه‌فرد آن است. اگرچه تا چند سال پیش اطلاعات محدودی درباره این چاه داشتیم؛ اما در سال ۱۳۹۶ تحقیقات و کندوکاوها پرده از اسرار این چاه برداشت. این چاه با عمق ۴۰ متر به صورت دستی از صخره‌های سخت حفر شده و آب ساکنین قلعه را تأمین می‌کرد. در روزگار قدیم زمانی که قلعه به عنوان یک دژ مستحکم ایفای نقش می‌کرد، تأمین آب مسئله‌ای اساسی محسوب می‌شد. بارش برف و باران تأمین‌کننده آب این چاه بوده و برخی بر این باور هستند که چشمه گلستان نیز تأمین‌کننده اصلی آب بود که زیر قلعه جریان دارد. این چاه منبع آبی است که روزگار سخت و چالش‌هایی را روایت می‌کند که ساکنین این قلعه با آن‌ها روبه‌رو بودند.
حیاط دوم
حیاط دوم قلعه شبیه به حیاط اول است. این حیاط به چهار تالار بزرگ در اطراف خود مزین شده است که به زیبایی به هم ارتباط دارند. یکی از جذابیت‌های این حیاط این است که اگر بخواهید از موزه قلعه بازدید کنید، باید از همین تالارها وارد شوید. در طرف شرقی حیاط اتاق‌هایی با گنبدهای چهاربخشی به چشم می‌خورند که نمایی خاص و زیبا به این قسمت از قلعه بخشیده‌اند. گنبدهایی که با نقش و نگارهای خاص خود، به غنای تاریخی این بنا افزوده‌اند و بازدیدکنندگان را به زمان‌های دور می‌برند.
حمام قلعه
یکی از مکان‌های جذاب قلعه حمام آن است که در بخش شمالی اولین حیاط قرار دارد. این حمام شگفتی‌هایی را در تاریخ خود دارد؛ چرا که تا پایان حکومت قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفت. آب این حمام از چاهی تأمین می‌شود که عمق آن به ۴۰ متر می‌رسد و در نزدیکی حمام قرار دارد. این ویژگی نشان‌دهنده توانمندی‌های مهندسی و تدبیر سازندگان قلعه در تأمین نیازهای اولیه زندگی روزمره مردم آن زمان است. حال‌و‌هوای حمام با بخار و رایحه خاصش بازدیدکنندگان را به یاد آن روزگاران می‌اندازد.
آب انبار قلعه فلک الافلاک
آب انبار بخش دیگری از قلعه فلک الافلاک است که سندهای تاریخی جایگاه آن را در قسمت شمالی حیاط اول نشان می‌دهند. این آب انبار به گونه‌ای خاص طراحی شده و کف و بدنه آن از آهک و گچ ساخته شده است. این ویژگی آگاهی و دقت سازندگان در انتخاب مصالح باکیفیت و ماندگار را نشان می‌دهد. وجود آب انبار در قلعه نقش حیاتی در تأمین آب مورد نیاز ساکنان قلعه ایفا می‌کرد و از آنجایی که آب یکی از اساسی‌ترین نیازهای هر جامعه‌ای به شمار می‌رود، این بخش در حفظ حیات و زندگی روزمره در قلعه حیاتی بوده است.
عمارت‌های حکومتی
سندهای تاریخی وجود دارند که عمارت‌های حکومتی قلعه را به عنوان محل زندگی برخی از پادشاهان مانند محمدعلی میرزا معرفی کرده‌اند. این عمارت‌ها در پشت دروازه پل که به قلعه نزدیک است قرار دارند و به زیبایی معماری قاجار را به نمایش می‌گذارند. آرامش این عمارت‌ها در یک چشم‌انداز تاریخی احساس خاصی را به بازدیدکنندگان منتقل کرده و آن‌ها را به کاوش در جزئیات تاریخی این بنای عظیم ترغیب می‌کند.
عمارت گلستان
محمدعلی میرزا در عصر قاجار دستور ساخت ساختمانی با مجموعه‌ای از امکانات از قبیل اندرونی، بیرونی، حمام، مسجد، توپخانه و دیوانخانه را صادر کرد. این ساختمان که به نام عمارت گلستان شناخته می‌شود، فضایی خاص و بی‌نظیر در قلعه فلک الافلاک ایجاد کرده است. یکی از ویژگی‌های جالب این عمارت این است که ورودی قلعه به خوبی از بیرون قابل مشاهده است و این طراحی به آن امکان می‌دهد تا در عین زیبایی، احساس امنیت را به ساکنان قلعه منتقل کند.
سراب‌ها و آسیاب‌ها
یکی از جاذبه‌های بارز قلعه فلک الافلاک، سراب‌ها و آسیاب‌هایی هستند که حال و هوای خاصی به این مکان می‌بخشند. این سراب‌ها با تاریخچه‌ای غنی نمای بسیار زیبایی دارند و همزمان به لحاظ تاریخی نیز ارزشمند هستند. برای مثال، سراب گلستان که در دل قلعه واقع شده، نقش حیاتی در حفر چاه‌های آب داشته و به نوعی می‌توان آن را منبعی حیاتی برای ساکنان قلعه در نظر گرفت. این آسیاب‌ها با نیروی آب کار می‌کردند و در انجام کارهای روزمره به کمک ساکنین می‌آمدند.
سیستم رطوبت گیر قلعه فلک الافلاک
معماری قلعه فلک الافلاک به گونه‌ای است که در برابر بارش‌های سنگین استان لرستان مقاوم باشد. در دوران ساسانی معماران باهوش و خلاق این قلعه تصمیم گرفتند که سیستم رطوبت‌گیر هوشمندی طراحی کنند. این سیستم متشکل از کانال‌های عمیق، بیشتر از یک متر ارتفاع دارد و به خوبی از محوطه زیر قلعه در برابر رطوبت محافظت می‌کند. این امر موجب شد تا بخش‌های مختلف قلعه کمتر در معرض آسیب‌های رطوبتی قرار بگیرند و زیبایی و ساختار آن پس از گذشت چند قرن حفظ شود.
معماری قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از آن بناهایی است که هرکسی با یک نگاه عاشقش می‌شود. کارشناسان در مورد زیبایی و اهمیت تاریخی این قلعه اتفاق نظر دارند و اعتقاد دارند که می‌توان آن را یک شاهکار بی‌همتای معماری ایرانی دانست. وقتی به این قلعه قدیمی نگاه می‌کنید حیاط وسیع، تالارهای جذاب و برج‌های استوار آن شما را به دنیای گذشته می‌برد؛ جایی که زمان به آرامی می‌گذرد و تاریخ در هر گوشه‌اش جریان دارد. نکته جالب درباره معماری فلک الافلاک این است که با وجود نبود تزئینات رایج مانند گچ‌کاری و آینه‌کاری، زیبایی این بنا در خود مواد تشکیل‌دهنده‌اش احساس می‌شود. هر تکه سنگ، آجر، ملات گچ و آهک به واسطه ذوق و سلیقه سازندگانش حس و حال خاصی به ساختمان می‌دهد. این‌ها همه نشان از مهارت و هنر اجدادمان دارد که چگونه با ابزارهای ساده توانسته‌اند اثر هنری بی‌نظیری خلق کنند.
سندهای تاریخی که از ۱۰۰ سال پیش به جا مانده‌اند نشان می‌دهند که جان‌پناه و بارویی دور تا دور این قلعه در آن زمان بنا شده است تا از این بنای باارزش محافظت کند و حریم مشخصی بین قلعه و محیط اطراف به وجود آورد. ساختار این قلعه به شکل یک هشت‌ضلعی نامنظم است؛ اما این عدم نظم ناشی از بی‌مهارتی سازندگان نیست، بلکه کاملاً به شرایط طبیعی و توپوگرافی منطقه برمی‌گردد. صخره‌ها و تپه‌هایی که قلعه بر روی آن‌ها قرار دارد باعث این نوع شکل‌گیری خاص شده‌اند. با وجود قدمت قلعه، برخی نقاط آن مانند پوشش‌های طاقی و گنبدها به شکلی کاملاً اصولی ساخته شده‌اند. همچنین، در این نقاط دریچه‌هایی تعبیه شده که توازن بنا را حفظ می‌کند. این جزئیات نشان می‌دهند که معماران این قلعه چقدر به علم معماری و فنون ساخت‌وساز آگاهی داشته‌‌اند.
اگر به بازدید از قلعه فلک الافلاک می‌روید، توصیه می‌کنیم بادقت به جزئیات این بنای دیدنی توجه کنید. زیبایی هندسه بنا در نقاط مختلف دیوارها و ستون‌ها به ویژه در شکل گنبدی بیضی‌شکل و گنبدهای چهاربخشی، حقیقتاً شما را مجذوب خود می‌کند. طاق‌هایی تحت عنوان طاق‌های آهنگ که در نقاط مختلف حیاط‌های قلعه به کار رفته نمونه‌ای دیگر از ذوق و سلیقه هنرمندان آن زمان است. این طاق‌ها در غرب و شرق حیاط اول و دوم نمایان هستند و به شکلی هماهنگ زیبایی بنای قلعه را تکمیل می‌کنند.
بهترین زمان بازدید از قلعه فلک الافلاک
اگر در فکر سفر به لرستان و بازدید از این قلعه زیبا هستید، بهترین فصل برای این کار بهار و تابستان است. آب‌وهوای معتدل و دلپذیر این منطقه در این زمان از سال تجربه بی‌نظیری را برای شما رقم می‌زند. این قلعه به ویژه در ایام تعطیلات تابستانی و نوروز با سیل عظیم گردشگران روبرو می‌شود که نشان‌دهنده جذابیت و اعتبار این مکان در میان مردم است.
جاذبه های دیدنی نزدیک به قلعه فلک الافلاک
اگر گذرتان به خرم آباد و قلعه فلک الافلاک افتاد، جاذبه های دیدنی نزدیک به قلعه را از دست ندهید. این جاذبه‌ها عبارت‌اند از:
- گرداب سنگی: ۱.۴ کیلومتر
- مناره آجری: ۲.۲ کیلومتر
- آسیاب گبری: ۲.۵ کیلومتر
- پل شاپوری: ۲.۷ کیلومتر
- دریاچه کیو: ۵ کیلومتر
سخن پایانی
قلعه فلک الافلاک به عنوان یک نماد از عظمت تاریخ ایران، نمایانگر دوران زیبای باستان و تحولات مختلف سیاسی است. با قدم گذاشتن در قلعه فلک الافلاک به تاریخ‌های کهن می‌‌رویم و حس و حالی از گذشته‌های دور را در دل خود احساس می‌کنیم. هر گوشه از این بنا داستانی دارد که به ما یادآوری می‌کند تاریخ زنده و پویا است. این قلعه به ما نشان می‌دهد که فرهنگ و تمدن ایران باستان تا چه اندازه غنی بوده و هنوز هم با وجود تمام تغییرات و گذشت چند قرن قابل لمس است. در یک کلام، قلعه فلک الافلاک یک نماد از هویت و افتخار کشورمان ایران است.
سؤالات متداول
ثبت دیدگاه