همه چیز درباه هگمتانه | مهد شکل گیری تمدن آریایی
مبینا قراباغی هگمتانه، این شهر باستانی و کهن، نخستین پایتخت ایران‌زمین، در دل همدان امروزی جای گرفته و یادگاری از نخستین روزهای شکل‌گیری ایران آریایی به‌شمار می‌رود. البته متاسفانه گاهی در میان افراد پیش می‌آید که هگمتانه یا به‌طورکلی دوران مادها با تمام خوبی‌ها و بدی‌هایش که بخش مهمی از تاریخ ایران هستند، نادیده گرفته می‌شود. این در حالی است که این شهر با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال، درست در سده هشتم پیش از میلاد به‌عنوان پایتخت مادها برگزیده شد و حتی بعدها در دوره‌های هخامنشی و اشکانی نیز اهمیت خود را حفظ کرد. معماری منظم، معابر سنگ‌فرش‌شده و شبکه آبرسانی پیشرفته از ویژگی‌های برجسته این شهر تاریخی هستند. پس اگر قصد دارید تا سفری به همدان داشته باشید و از این شهر باستانی هم بازدید کنید، در ادامه با معرفی هگمتانه، این میراث گرانبها با ما در پته همراه شوید تا به هر آنچه باید و شاید دست یابید.
هگمتانه کجاست؟
محوطه باستانی هگمتانه، درست در مرکز شهر همدان و در انتهای خیابان اکباتان واقع شده است. این محوطه باستانی به‌صورت پشته‌ای بیضی‌شکل در دل بافت قدیمی شهر و تپه‌ای معروف به تپه هگمتانه قرار دارد. ضلع جنوبی و شرقی آن را رودخانه نظربیک، بلوار هگمتانه و خیابان ۲۴ متری سرگذر احاطه کرده‌اند و این در حالی است که در ضلع غربی به بازار همدان و همچنین از طرف ضلع شمالی به بلوار الوند منتهی می‌شود.
آدرس هگمتانه: استان همدان، همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه
مسیر دسترسی به هگمتانه
برای دسترسی به مجموعه تاریخی هگمتانه در همدان و بازدید از آن، در همان ابتدا به‌سمت میدان امام خمینی (ره) در مرکز شهر حرکت کنید. از آنجا، وارد خیابان باباطاهر شده و سپس مسیر خود را تا رسیدن به بلوار علویان و پس از آن میدان اکباتان ادامه دهید. در نهایت، با ورود به خیابان اکباتان، به ورودی اصلی مجموعه هگمتانه که یکی از مهم ترین جاهای دیدنی همدان است، خواهید رسید.
همچنین لازم به ذکر است که اگر از تهران قصد سفر به همدان را دارید، مسیر جاده‌ای حدود ۳۲۰ کیلومتر است که تقریبا سه الی چهار ساعت زمان خواهد برد. پس از ورود به همدان، مسیرهای ذکر شده را دنبال کنید تا به مجموعه هگمتانه برسید. برای مسافران ریلی نیز نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به تپه هگمتانه، ایستگاه راه‌آهن همدان است که در جاده رباط‌شورین قرار دارد و حدود ۱۶/۹ کیلومتر با مجموعه فاصله دارد؛ این مسیر را می‌توان در حدود ۲۵ دقیقه طی کرد. از طرف دیگر، در صورت تمایل به سفر هوایی، فرودگاه بین‌المللی همدان در ۸ کیلومتری شمال شرقی شهر و در مسیر جاده اصلی تهران به همدان واقع شده است. فاصله فرودگاه تا تپه هگمتانه حدود ۹ کیلومتر است که تقریبا ۱۴ دقیقه زمان می‌برد.
معرفی هگمتانه
هگمتانه، شهر باستانی و پایتخت قدیمی ایران به همراه آتن در یونان، رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم باقی مانده‌اند. این شهر باستانی در دوره مادها به‌عنوان پایتخت و مرکز سیاسی و اداری این قوم مطرح بوده است. بر اساس نوشته‌های هرودوت، این شهر توسط دیاکو ساخته شده و دارای هفت دیوار بوده که ظاهرا هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌اند.
محوطه باستانی هگمتانه که در دل تپه هگمتانه، پهناورترین تپه باستانی ایران قرار دارد که حدود 30 هکتار وسعت دارد که با توجه به احتساب قسمت‌هایی که شاید هزاران سال پیش بخشی از این تپه بوده‌اند، از 35 هکتار هم تجاوز می‌کند. ضمنا حدود 10 هکتار از شهر باستانی هگمتانه در تملک شخصی قرار داشت که خوشحتانه در سال‌های 1347 و 1348 از آن شخص خریداری شدند و به هگمتانه ملحق شدند.
هگمتانه شامل بقایای قصرها، قلعه‌های تودرتو، معابری از سنگ‌فرش و آجرهای مربعی و شبکه‌ای خارق‌العاده برای آبرسانی است که نشان‌دهنده پیشرفت معماری و یکی از بهترین نمونه‌های شهرسازی در آن دوران می‌باشد. امروزه، هگمتانه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری همدان، سالانه میزبان گردشگران بسیاری است که به‌دنبال کشف جزئیاتی از تاریخ و فرهنگ ایران باستان هستند.
حفاری های صورت گرفته در هگمتانه
حفاری‌های متعددی در تپه هگمتانه انجام شده که به کشف آثار ارزشمند متعددی منجر شده است. در نخستین کاوش‌ها در کارگاه مرکزی این تپه و در عمق پنج متری، معابری با مصالح آجری، مدخل‌ها و دیوارهای یک و … کشف شده است. بین سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، حفاری‌های گسترده‌ای در این منطقه صورت گرفت که طی آن ۱۴٬۰۰۰ متر مربع از بقایای هگمتانه کشف شد.
این کاوش‌ها به کشف و شناسایی بخش‌هایی از حصار شهر و تعدادی خانه مسکونی به‌جای‌مانده از آن زمان منجر شد. حصار شهر دارای قطری حدود ۹ متر است که نمایانگر عظمت و اهمیت این شهر در دوران باستان نه‌فقط برای ایران بلکه برای منطقه و کشورهای همسایه است. البته پیش از این حفاری‌ها، یک گروه فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شخص شارل فوسی، در سال 1913 میلادی کاوش‌هایی چند در تپه هگمتانه انجام دادند که متاسفانه از نتایج حفاری‌های صورت گرفته اطلاعاتی منتشر نشد.
در طول این حفاری‌ها، آثار ارزشمندی همچون لوح‌های زرین، کوزه‌های سفالی، بشقاب‌های نقره‌ای و پایه ستون‌های سنگی یافت شده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آن‌ها است. این یافته‌ها، ضمن اینکه تمدن پیشرفته و فرهنگ غنی ساکنان این منطقه در طول تاریخ است. حفاری‌های انجام‌شده در تپه هگمتانه، علاوه‌بر روشن‌ساختن بخش‌های مهمی از تاریخ و تمدن ایران، به توسعه گردشگری و جذب علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ کمک شایانی کرده است. لازم به ذکر است که این کاوش‌ها همچنان ادامه دارد و هر ساله اطلاعات جدیدی از گذشته این سرزمین به دست می‌آید.
وجه تسمیه هگمتانه
نام «هگمتانه» در کتیبه‌های داریوش بزرگ در بیستون به‌صورت «هَمگمَتانَ» در فارسی باستان، «اَگ-مَ-دَ-نَ» در ایلامی و «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» در اکدی ثبت شده است. گویا این واژه از «هَنگمَتَ» یا «هِنَگمَن» به‌معنای «محل گردهمایی» مشتق شده است، که نشان از اهمیت این مکان به‌عنوان محل تجمع و تصمیم‌گیری‌های مهم در دوران باستان در سطوح مختلف است. برخی منابع دیگر نیز اشاراتی داشته‌اند که نام «همدان» از ترکیب کلمات «هـم» به‌معنای «با هم» و «دان» به‌معنای «گنجایش» تشکیل شده و در نهایت به‌معنای «مجلس متحده» آمده است.
اما به‌طورکلی در منابع مختلف، نام‌های گوناگونی برای این شهر ذکر شده است. در پارسی میانه، «همتان» و در پارسی نو «همدان» نامیده شده است. یونانیان آن را «اکباتان» می‌نامیدند و در زبان لاتین «اکباتانا» یا «اکباتانیس» و در زبان ارمنی نیز به آن «همتن» و «اکبتن» گفته می‌شد. هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، اشاره می‌کند که مادها در یک گردهمایی، دیاکو را به شاهی برگزیدند، هرچند محل دقیق این اجتماع را مشخص نکرده است؛ بااین‌حال، برخی محققان معتقدند که این گردهمایی به احتمال زیاد در هگمتانه صورت گرفته است.
ثبت جهانی هگمتانه
محوطه باستانی هگمتانه، در تاریخ ۶ مرداد ۱۴۰۳ به‌عنوان بیست و هشتمین مورد از آثار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این تصمیم از روز ۲۱ تا ۳۱ جولای ۲۰۲۴ میلادی (معادل با ۳۱ تیر تا ۱۰ مرداد ۱۴۰۳ شمسی) در چهل‌وششمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در دهلی‌نو (پایتخت هند) نهایی شد؛ البته جهانی شدن هگمتانه، پس از انجام اصلاحاتی به پیشنهاد ایکوموس (شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه‌ها) و بعضی از اعضای کمیته (ویتنام، قطر، قزاقستان، ترکیه، کنیا و روآندا) اجرایی شد. لازم به ذکر است که در پرونده ثبت شده، مساحت هگمتانه ۷۵ هکتار و منطقه حائل آن ۲۸۷ هکتار عنوان شده است.
تاریخچه هگمتانه
هگمتانه، نخستین پایتخت ایران، در دوران مادها تاسیس شد و از آن پس به‌عنوان مرکز حکومت آنان شناخته می‌شد. هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، بنای هگمتانه را به دیاکو، نخستین شاه ماد، نسبت داده و از وجود هفت دیوار متحدالمرکز با رنگ‌هایی شبیه به سیارات در آن سخن گفته است. پس از مادها، هگمتانه در دوره‌های هخامنشی و اشکانی نیز اهمیت خود را حفظ کرد، تا جایی که به‌عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. اکنون با گذشت بیش از 3 هزار سال، تپه هگمتانه با مساحتی حدود ۳۰ هکتار، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری همدان محسوب می‌شود و بازدید از آن، فرصتی برای آشنایی با تاریخ و تمدن کهن ایران فراهم می‌کند. در ادامه به تاریخچه هگمتانه در ادوار مختلف تاریخ ایران می‌پردازیم که می‌تواند اطلاعات مفیدی برایتان به همراه داشته باشد.
دوره مادها
مادها (حدود ۶۷۸ تا ۵۴۹ پیش از میلاد) نخستین حاکمان آریایی در ایران بودند که با اتحاد قبایل مادی در غرب فلات ایران، این حکومت آریایی را تشکیل دادند. همانطور که پیش‌تر هم اشاره شد، هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، ساخت این شهر را به دیاکو نسبت داده و آن را دارای هفت دیوار متحدالمرکز می‌داند که هر یک به رنگ یکی از سیارات بوده‌اند. در واقع هرودوت اعتقاد داشته که این قلعه روی یک تپه بزرگ واقع شده و 7 دیوار تا مرکز این قلعه کشیده شده است که بخش درونی هر دیوار از دیوار بخش بیرونی ارتفاع بیشتری داشته است.
پایتخت این حکومت، هگمتانه (همدان کنونی) بود که به‌معنای «محل گردهمایی» است و به‌عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی مادها اهمیت زیادی داشت. سلسله مادها شامل چهار پادشاه بود: دیاکو، فرورتيش، هوخشتره و ایشتوویگو. دیاکو به‌عنوان بنیانگذار حکومت ماد، نقش مهمی در اتحاد قبایل مادی ایفا کرد. فرورتیش تلاش کرد با سکاها متحد شود، اما در نهایت توسط همان‌ها کشته شد. هووخشتره با شکست امپراتوری آشور (آشوریان)، قلمرو مادها را گسترش داد و ایشتوویگو آخرین پادشاه ماد بود که حکومتش توسط کوروش بزرگ سرنگون شد. برخی از مورخان بر این باورند که ایشتوویگو همان ضحاک بوده که اتفاقا پدربزرگ کوروش هم بوده است و توسط همو سرنگون شد.
دوره هخامنشی
پس از فتح مادها توسط کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، هگمتانه (همدان امروزی) به‌عنوان یکی از مراکز مهم امپراتوری هخامنشی درآمد. این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک و آب‌وهوای مطبوع، به‌عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. هگمتانه در مسیر راه شاهی، جاده‌ای که سارد را به شوش متصل می‌کرد، قرار داشت و از این رو نقش مهمی در ارتباطات و تجارت این امپراتوری ایفا می‌کرد. در دوران داریوش سوم، همزمان با حمله اسکندر مقدونی، هگمتانه دچار ویرانی شدیدی شد. بااین‌حال، داریوش سوم دستور به ساخت کاخی بزرگ در مرکز شهر داد که دارای ۳۰۰ مخفیگاه برای گنجینه‌های شاهی بود و هشت در آهنی از آن‌ها محافظت می‌کرد.
دوره اشکانی (دوران پارت‌ها)
این شاهنشاهی توسط ارشک یکم (اشک یکم)، رهبر قبایل پارتی که یکی از سه قبیله اتحادیه داهه بود، تاسیس شد. با گذشت زمان، ارشک یکم که برای خود قدرتی دست و پا کرده بود، قلمرو خود را از رود فرات تا هندوکش و از قفقاز تا خلیج فارس گسترش داد.
در دوران اشکانیان، هگمتانه باز همانند دوران هخامنشی و مادها به‌عنوان یکی از مراکز مهم حکومتی و نظامی مورد توجه قرار گرفت. اشکانیان که از سال ۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی بر ایران حکومت می‌کردند، به‌دلیل موقعیت استراتژیک هگمتانه، از این شهر به‌عنوان یکی از پایتخت‌های تابستانی خود استفاده می‌کردند. هگمتانه برخلاف حکومت‌های پیشین در دوران اشکانی تاریخ پرفرازونشیبی از سر گذرانده و بارها توسط مدعیان قدرت برای چندی به تصرف بیگانگان درآمده است.
تاریخچه هگمتانه در دوران حکمرانی پادشاهان اشکانی
در دوران پارت‌ها، فرهنگ و هنر ایرانی دستخوش تحولات چشمگیری شد. پارت‌ها با پذیرش سنت‌های هِلِنی و ترکیب آن با فرهنگ بومی، زمینه‌ساز نوزایی فرهنگی ایران شدند. این تاثیرات در معماری، هنر و سکه‌های به‌جا مانده از آن دوران مشهود است؛ چنانچه در سکه‌های اولیه، پادشاهان بدون ریش و به سبک یونانی نمایش داده شده‌اند، این در حالی است که در سکه‌های بعدی، پادشاهان با ریش و به سبک ایرانی و شبیه به پادشاهان پیشین هخامنشی دیده می‌شوند.
بنابر اطلاعات موجود در سنگ‌نبشته یونانی روی تندیس هرکول در بیستون کرمانشاه که قدمت آن به سال 148 میلادی بازمی‌گردد، گویا هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد یکم (ارشک پنجم) که نوه برادری بنیانگذار اشکانیان بود، پابرجا مانده است. آنتیوخوس هفتم در سال 130 پیش از میلاد به قصد بازگردانی حکومت سلوکیان (حکومت برآمده از حمله اسکندر مقدونی به ایران و سقوط هخامنشیان) به ایران حمله کرد و برای مدت کوتاهی در هگمتانه توقف کرده است؛ حتی تیگران دوم (پادشاه ارمنستان) یک سال بعد برای حمله به مهرداد دوم، مدتی هگمتانه را در اختیار داشت. اما در نهایت تمامی این تلاش‌ها با شکست مواجه شد و پس از آن نیز همانند پیش، هگمتانه به‌عنوان پایتخت تابستانی اشکانیان و ضرابخانه سلطنتی مورد استفاده قرار گرفت.
دوره ساسانی
در دوره ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی)، به رهبری اردشیر بابکان، بنیانگذار خوشنام این سلسله، هگمتانه همچنان به‌عنوان یکی از شهرهای مهم ایران نقش‌آفرینی می‌کرد. اگرچه تیسفون پایتخت اصلی ساسانیان بود، اما هگمتانه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، اهمیت ویژه‌ای برای پادشاهان ساسانی داشت. در این دوره یز همانند پیش، هگمتانه به‌عنوان مرکز اداری و نظامی منطقه غربی امپراتوری ساسانی عمل می‌کرد و محل استقرار نیروهای نظامی و اداری بود.
ساسانیان با توجه به اهمیت استراتژیک هگمتانه، به توسعه و تقویت زیرساخت‌های شهری آن پرداختند و هگمتانه را بیش از پیش به یک شهر کلیدی تبدیل کردند. بناهای عمومی، کاخ‌ها و معابد زرتشتی در این شهر احداث و بناهای قدیمی هم از نو بازسازی شدند. همچنین، سیستم‌های آبرسانی و راه‌های ارتباطی بهبود یافتند تا نیازهای جمعیت رو به رشد و ارتش مستقر در منطقه را به خوبی تامین کنند. در نهایت این شهر، در تاریخ پنجم ربیع‌الاول سال 21 هجری قمری معادل با 14 فوریه سال 642 میلادی در جنگ نهاوند توسط اعراب مسلمان فتح شد و به مرکز استان تبدیل شد.
معماری هگمتانه
شهر باستانی هگمتانه، پایتخت حکومت مادها، با طراحی منحصربه‌فرد خود، نمونه‌ای برجسته از معماری دوران باستان است. این شهر به‌صورت هفت قلعه تودرتو و متصل به هم ساخته شده بود که هر یک کاربری خاصی داشتند. در اطراف این قلعه‌ها، واحدهای مسکونی قرار داشتند که به دستور دیاکو، اولین پادشاه ماد، برای سکونت مردم ساخته شدند. همچنین، هگمتانه دارای شبکه آبرسانی پیچیده‌ای بود که با استفاده از کانال‌های آجری و معابر سنگ‌فرش، آب را به نقاط مختلف شهر منتقل می‌کرد. در ادامه، به بررسی جزئیات بیشتری از این سه بخش معماری هگمتانه خواهیم پرداخت:
قلعه های تودرتو
یکی از ویژگی‌های برجسته و قابل توجه این شهر، ساختار هفت‌گانه قلعه‌های تودرتو است که هر کدام با رنگی خاص تزئین شده‌اند. این هفت قلعه به‌صورت متصل و درون‌هم ساخته شده‌اند، به‌طوری‌که هر قلعه درون قلعه‌ای دیگر قرار دارد. این طراحی ضمن آنکه جنبه دفاعی داشته، نمادی از قدرت و شکوه پادشاهی مادها نیز بوده است.
گویا هر قلعه با رنگی خاص تزئین شده بود که به ترتیب شامل سفید (سپید)، سیاه، ارغوانی، آبی، نارنجی، سیمین و زرین می‌شد. این رنگ‌آمیزی به تقلید از قصرهای بابل انجام شده بود و نشان‌دهنده تاثیرپذیری فرهنگی مادها از تمدن‌های هم‌عصر خود است. در مرکز این مجموعه، قلعه هفتم یا درونی‌ترین قلعه قرار دارد که به‌عنوان کاخ پادشاهی و خزانه‌داری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ساختار پیچیده و منظم، نشان‌دهنده توانمندی‌های مهندسی و معماری بالای دوران مادها است.
بر اساس نوشته‌های یک مورخ یونانی که احتمالا هرودوت بوده است، گویا چوب‌هایی پوشیده از نقره و طلا در ساخت کاخ هگمتانه استفاده شده است. در این متون تزئینات این کاخ را زیبا و کنده‌کاری‌های روی درها، ستون‌ها و رواق‌ها را زیاد توصیف کرده است. این مورخ یونانی همچنین بر این موضوع تاکید داشته که هیچ بخشی از کاخ پادشاهی را مشاهده نکردم، مگر اینکه در آن تزئیناتی از جنس نقره و طلا موجود باشد.
واحدهای مسکونی
در هگمتانه، پایتخت باستانی مادها، ساختمان‌ها یا واحدهای مسکونی با طراحی‌های منحصربه‌فرد و متنوعی ساخته شده‌اند که نشانه‌ای از پیشرفت‌های معماری در دوران مادها است. این واحدها معمولا از مصالحی مانند خشت و گِل ساخته می‌شدند و دارای سقف‌های مسطحی بودند و همگی به دستور دیاکو برای اسکان قوم ماد در نزدیکی قصر خود بنا شدند.
ساختمان‌های مسکونی هگمتانه به‌صورت چندطبقه طراحی شده بودند و در هر طبقه، اتاق‌هایی با اندازه‌های مختلف برای استفاده خانواده‌ها وجود داشته است. این اتاق‌ها معمولا با درب‌های چوبی و پنجره‌های کوچک نورگیر می‌شدند.
یکی از ویژگی‌های جالب توجه این واحدها، وجود حیاط‌های داخلی بود که به‌عنوان فضای مشترک برای فعالیت‌های روزمره خانواده‌ها استفاده می‌شده است. ظاهرا این حیاط‌ها با درختان و گیاهان مختلفی تزئین می‌شدند و فضایی دلنشین برای ساکنان فراهم می‌کردند. همچنین، در برخی از واحدهای مسکونی هگمتانه، سیستم‌های آبرسانی و فاضلابی ابتدایی وجود داشت که نشان از توجه حاکمان وقت به بهداشت و رفاه ساکنان این منطقه بوده است.
در سال 1362 کاوش‌هایی چند، در تپه هگمتانه صورت گرفته که اتفاقا نتایج درخشان و چشمگیری نیز به همراه داشته است. نتیجه این کاوش‌ها را شخص دکتر صراف در 11 فصل تنظیم و تدوین کرد که شامل بررسی بقایای معماری خشتی وسیعی بود که مطابق با اصول مهندسی و نقشه‌هایی از قبل طراحی‌شده، بنا شده بودند. این معماری خشتی همان معماری منسوب به قوم مادها است که ساختمان‌های مسکونی خود را مربعی‌شکل می‌ساختند.
گویا هر کدام از این واحدها شامل یک پیشخوان روبروی تالار مرکزی، دو انبار کوچک در قسمت انتهایی ساختمان و اتاق‌های جانبی در طبقات مختلف آن می‌شده است. پلان واحدها به‌صورت قرینه و معبری به عرض 3/5 متر در حدفاصل 2 واحد طراحی و ساخته می‌شد. با وجود این معبرها، در هر 35 متر، یک کوچه یا معبر وجود داشته که بین آن‌ها واحدهای مسکونی جای گرفته بودند.
شبکه آبرسانی
شاید بزرگترین شگفتی هگمتانه، شبکه آبرسانی پیشرفته و منظم آن باشد؛ چرا که این شبکه شامل کانال‌های زیرزمینی و سرپوشیده‌ای می‌شود که آب را از منابع بیرون شهر به داخل آن منتقل می‌کردند. ضمن اینکه در حفاری‌های اخیر، لوله‌ای سرپوشیده به قطر ۱۵ سانتی‌متر در دو سمت کنار حاشیه معبر کشف شده است که پیچیدگی و کارآمدی این سیستم را نشان می‌دهد. کف کانال‌های عبور آب در هگمتانه با آجرهای مربع و یکدست ساخته شده است که احتمال هدررفت آب را به حداقل می‌رساند. این طراحی هوشمندانه، نشان‌دهنده دانش مهندسی پیشرفته ساکنان هگمتانه در آن دوران است که برای محل زندگی خود که اتفاقا پایتخت حکومت وقت بوده، چنین تدبیراتی داشته‌اند.
مهم ترین آثار باستانی هگمتانه
هگمتانه، با آثار تاریخی فراوانی که در آن کشف شده، شناخته می‌شود که هر یک گویای بخشی از تاریخ غنی این منطقه و تمدن است. از جمله مهم‌ترین آثاری که در این منطقه باستانی کشف شده‌اند، می‌توان به لوح زرین ارشام، لوح زرین آریارمنه، لوح داریوش دوم، جام طلایی و کاسه سیمین، جام نقره اردشیر یکم و پایه ستون سنگی مربوط به اردشیر دوم هخامنشی اشاره کرد. این آثار باستانی، که در حفاری‌های صورت گرفته در تپه هگمتانه کشف شده‌اند، اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ، فرهنگ و هنر دوران‌های مختلف هگمتانه ارائه می‌دهند. جهت آشنایی بیشتر با این آثار گرانبها همانگونه که تا اینجا آمدید، در ادامه نیز با ما همراه باشید.
لوح زرین ارشام
لوح زرین ارشام یکی از آثار ارزشمند باستانی هگمتانه است که در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی (معادل با ۱۹۲۸ میلادی) در حین پی‌کنی خانه‌ای در تپه هگمتانه کشف شد. این لوح با ابعاد ۸ در ۱۳ سانتی‌متر، از زر ناب ساخته شده و دارای ۱۴ سطر به خط میخی پارسی باستان است. متن آن به شرح زیر آمده است:
«ارشام، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس، پسر شاه آریارمنه هخامنشی. شاه ارشام گوید: اهورامزدا خداوند بزرگ، بزرگترین خداوندان، مرا شاه کرد. او سرزمین پارس، دارنده مردم خوب و اسبان خوب را به من ارزانی داشت. به خواست اهورامزدا این سرزمین را دارم. مرا اهورامزدا بپاید و خاندان مرا و این سرزمین را که من دارم، او بپاید.»
شایان ذکر است که این لوح درحال‌حاضر در مجموعه خصوصی مارسل ویدال در ایالات متحده آمریکا نگهداری می‌شود.
لوح زرین آریارمنه
لوح زرین آریارمنه یکی دیگر از مهم‌ترین آثار باستانی کشف‌شده در تپه هگمتانه همدان است. این لوح طلایی به ابعاد ۱۲ در ۸ سانتی‌متر، دارای ۱۰ سطر به خط میخی پارسی باستان طراحی شده است و در سال ۱۳۰۹ شمسی (معادل با ۱۹۳۰ میلادی) در همدان کشف شد. در حال حاضر، لوح زرین آریارمنه در موزه برلین نگهداری می‌شود و برای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران باستان، بازدید از این اثر می‌تواند تجربه‌ای ارزشمند باشد.
آریارمنه، پدرِ پدربزرگ (جد) داریوش بزرگ، در این کتیبه خود را «شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه در پارس» معرفی می‌کند و از اهورامزدا برای اعطای سرزمین پارس و حمایت او سپاسگزاری می‌نماید. بااین‌حال، هنوز هم برخی پژوهشگران اصالت این لوح را مورد تردید قرار داده‌اند. به‌عنوان مثال، علیرضا شاپور شهبازی معتقد است که استفاده از القاب «شاه بزرگ» و «شاه شاهان» برای آریارمنه، که در بهترین حالت یک فرمانروای محلی تابع مادها بوده، غیرمعمول است. همچنین، با وجود اشتباهات دستوری در متن کتیبه، نمی‌توان احتمال نگارش آن در دوره‌های متاخر هخامنشی را دور از ذهن دانست.
لوح داریوش دوم
در دیگر کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته تپه هگمتانه، دو لوح زرین منسوب به داریوش دوم، نهمین شاه هخامنشی و جانشین سغدیانه، کشف شده است. این الواح به ابعاد ۲۰٫۵ در ۱۸٫۵ سانتی‌متر و ۱۶٫۲ در ۱۳ سانتی‌متر هستند و به ترتیب دارای ۲۳ و ۲۹ سطر نوشته به خط میخی می‌باشند. متن این کتیبه‌ها به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی نوشته شده و در آن‌ها داریوش دوم همانند نیاکان خود، از اهورامزدا به‌عنوان خدای بزرگ یاد کرده و از او برای اعطای پادشاهی و حمایت‌هایش سپاسگزاری می‌کند. این لوح‌ها در گذشته در خارج از کشور نگهداری می‌شدند و پس از پیگیری‌های سازمان میراث فرهنگی، از مالک خریداری و به ایران بازگردانده شده‌اند. اکنون هر دو لوح در موزه ملی ایران (موزه ایران باستان) نگهداری می‌شوند.
جام طلایی و کاسه سیمین
در میان آثار باستانی هگمتانه، جام طلایی و کاسه سیمین از شاخص‌ترین اشیای مکشوفه به‌شمار می‌روند. جام طلایی، معروف به ریتون، به شکل سر شیر با بال‌های پرنده طراحی شده و به دوره هخامنشی (حدود 500 سال پیش از میلاد) بازمی‌گردد. وزن این جام را حدود 1,930 گرم و ابعاد آن را 29/9 در 19 سانتی‌متر عنوان کرده‌اند. تکوک زرین هخامنشی به احتمال زیاد از ظرف تشریفاتی شاهانه بوده و از 2 بخش جام قیف‌مانند و بدنه شیر بالدار تشکیل شده است.
این جام زرین با شیارهای افقی و گل لوتوس، پیچی و نخل به زیبایی تزئین شده که شیری به‌صورت نشسته با دست‌هایی رو به جلو و بال‌های شیاردار به جام متصل شده است. همانطور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، دهان شیر کاملا باز است و می‌توان زبان و دندان‌هایش را هم نظاره کرد. بال‌های شیر گرچه توخالی است، ولی برای ساخت آن‌ها از دو ورق طلا که به یکدیگر لحیم شده‌اند، استفاده شده است. بال‌ها در دو ردیف، پرها ظریف و سه ردیف پرهای بلند هلالی به زیبایی هرچه تمام‌تر این اثر باستانی را به یک شاهکار تبدیل کرده‌اند. در دهان شیر زبانی ظریف از جنس زر نصب شده که البته پشت آن سوراخ آبریزی هست که نمی‌توان آن را مشاهده کرد.
کاسه سیمین نیز متعلق به دوره هخامنشی است و با نقوش ظریف و کتیبه‌هایی به خط میخی مزین شده است. این کاسه‌ها علاوه‌بر کاربری روزمره، جایگاه اجتماعی و فرهنگی صاحبان خود را نشان می‌دادند. این آثار ارزشمند که در محوطه‌های باستانی همدان کشف شده‌اند، به‌طور معمول در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند. بااین‌حال، در شهریور ۱۴۰۲، همزمان با سفر ارزیاب یونسکو به همدان برای بررسی پرونده ثبت جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان»، یازده اثر زرین و سیمین، از جمله این جام و کاسه، به‌صورت موقت در موزه هگمتانه به نمایش درآمدند.
جام نقره اردشیر یکم
جام نقره اردشیر یکم، دیگر اثر باستانی ارزشمند دوره هخامنشی است که در تپه هگمتانه همدان کشف شده است. این جام نقره‌ای با قطر دهانه حدود 7/26 سانتی‌متر، در لبه داخلی خود دارای کتیبه‌ای به خط میخی است که ترجمه آن به شرح زیر آمده است:
«اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها، پسر خشایارشا، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی [بود] که این جام سیمین را [برای] کاخ پادشاهی خود درست [طراحی] کرد.»
این اثر هنری فقط گوشه‌ای از مهارت صنعتگران هخامنشی در ساخت ظروف نقره‌ای و اهمیت آن‌ها در دربار سلطنتی را نشان می‌دهد. امروزه، این جام در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.
پایه ستون سنگی مربوط به اردشیر دوم هخامنشی
در محوطه باستانی هگمتانه، پایه‌ستونی سنگی متعلق به اردشیر دوم هخامنشی کشف شده است که اهمیت تاریخی و فرهنگی ویژه‌ای نزد مورخان و ایران‌دوستان دارد. این ستون مربعی‌شکل به طول 93 سانتی‌متر از یک سنگ یک‌تکه ساخته شده که البته مربع زیر ستون بزرگ‌تر و روی آن مربع، یعنی درست وسط شال، ستونی به شکل دایره قرار گرفته است. این پایه‌ستون حاوی کتیبه‌ای به خط میخی است که در آن، اردشیر دوم برای نخستین بار در کنار نام اهورامزدا، از ایزدبانو آناهیتا و ایزد میترا نیز یاد کرده است. ترجمه این کتیبه به شرح زیر آمده است:
«اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه در این زمین [پارس]، پسر داریوش شاه گوید: داریوش پسر اردشیر شاه، اردشیر پسر خشایارشا شاه، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی. این کاخ را به خواست اهورامزدا، آناهیتا و میترا بنا کردم. اهورامزدا، آناهیتا و میترا مرا از هر بدی بپایند و این را که بنا کردم خراب نکند و از [هر] آسیب نگاه [محفوظ] دارد.»
این پایه ستون یا ته سنگ ستون پیش از سال 1314 شمسی در تپه هگمتانه کشف شده و تا سال 1318 هم در اداره فرهنگ وقت نگه داشته می‌شد. پس از آن بود که، این پایه ستون سنگی به موزه ایران باستان منتقل شد.
ته ستون دیگری منتسب به اردشیر دوم هخامنشی وجود دارد که روی پایه سنگی آن، کتیبه‌ای با 7 سطر به خط میخی مشاهده می‌شود. متاسفانه این ته ستون در تملک شخصی انگلستان است، ولی بااین‌حال، ترجمه بخشی از این کتیبه به شرح زیر آمده است:
«اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین [پارس]، پسر داریوش شاه این کاخ را به لطف اورمزد [اهورامزدا] و ناهیدمهر [میترا] ساخت. باشد که مرا از همه بدی‌ها محفوظ دارد و آنچه من ساخته‌ام از گزند و آسیب [هر بیگانه‌ای] محفوظ بماند.»
جاهای دیدنی هگمتانه
محوطه باستانی هگمتانه، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی همدان است که مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از آثار باستانی و فرهنگی را در خود جای داده است. این منطقه با قدمتی بالغ بر چند هزار سال، علاوه‌بر بقایای معماری باستانی، میزبان جاذبه‌هایی همچون موزه هگمتانه، کلیسای گریگوری استپانوس، کلیسای ارامنه انجیلی، خانه کشیش گریگوری، مدرسه نور و گورستان تاریخی منتسب به جمعیت ارامنه است. هر یک از این مکان‌ها، نمایانگر بخشی از تاریخ پرفرازونشیب این شهر و فرهنگ مردمان آن در ادوار مختلف تاریخی از شروع آن با مادها تا ساسانیان و حکومت‌های برآمده از حمله اعراب مسلمان به ایران است.
موزه هگمتانه
موزه هگمتانه با مساحتی حدود ۶۰۰ متر مربع، در سال ۱۳۷۳ شمسی در میدان هفت تیر همدان، در شرق تپه باستانی هگمتانه و جنب گودال معروف به «گودال فرانسوی‌ها» افتتاح شد. این موزه در ساختمانی قرار دارد که پیش‌تر بین سال‌های 1320 تا 1325 به‌عنوان مدرسه 6 کلاسه «پرورش» شناخته می‌شد و پس از انجام تغییرات و تعمیرات، در دهه 50 شمسی به‌عنوان موزه موقت به بهره‌برداری رسید.
در واقع درست پس از کشف آثار گرانبهای باستانی در این منطقه بود که کاربری آن به موزه تغییر یافت. در سال 1372 برای برگزاری سمینار مدیران میراث فرهنگی، تیغه بین کلاس برداشته شد و عملا به یک ساختمان یک‌پارچه تبدیل شد که البته تعمیرات کوچکی به همراه داشت. حال از قرار معلوم، مدرسه‌ای که به موزه تبدیل شده است، شامل یک سالن اصلی، یک سرسرای عمومی، دو راهرو و 200 اثر ارزشمند و گرانبها می‌شود. زیربنای فعلی موزه همانطور که در ابتدا اشاره شد، حدود 600 متر است که با بخش نمایشگاهی شامل کارگاه مرمت آثار و کارگاه عکاسی از اشیای مکشوف و کارگاه طراحی فنی بزرگ‌تر هم می‌نماید. از جمله بخش‌های اصلی موزه هگمتانه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دفتر موزه
دفتر موزه هگمتانه در راهروی سمت چپ سالن مرکزی واقع شده و به‌عنوان مرکز اطلاعات و مدیریت موزه عمل می‌کند. مسئولان این بخش در بیشتر اوقات آماده پاسخ‌گویی به سوالات بازدیدکنندگان هستند و اطلاعات لازم را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند. ضمنا مسئولان این دفتر علاوه‌بر ارائه اطلاعات مفید و درخواستی، هماهنگی‌های لازم برای بازدیدهای گروهی و برنامه‌های آموزشی را نیز انجام می‌دهد. همچنین، در صورت نیاز به راهنمایی بیشتر درباره تاریخچه و آثار موزه، می‌توانید به این بخش مراجعه کنید؛ هرچند که ما پیش‌تر اطلاعات جامعی از مهم‌ترین آثار این موزه ذکر کردیم.
کارگاه مرمت
کارگاه مرمت موزه هگمتانه، با مساحتی حدود ۴۰ متر مربع، به تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی مجهز است و نقش حیاتی در حفظ و نگهداری آثار باستانی این مجموعه ایفا می‌کند. این کارگاه در سال‌های آغازین کاوش‌های تپه باستانی هگمتانه تاسیس شده و از آن زمان تاکنون به مرمت و حفاظت از اشیای تاریخی متعددی پرداخته است. به‌عنوان نمونه، مرمت ۲۳ شیء مفرغی در سال 1389 و ۱۱۷ شیء سفالی در سال 1388 در این کارگاه انجام شده است. همچنین، طومار چرمی موزه هگمتانه نیز در همین بازه‌های زمانی در این کارگاه مرمت و در معرض نمایش قرار گرفت.
کارگاه عکاسی
کارگاه عکاسی موزه هگمتانه، به‌منظور مستندسازی و ثبت دقیق اشیای باستانی و عموم فعالیت‌های موزه، نقش مهمی در حفظ و ارائه میراث فرهنگی ایفا می‌کند. ساختمان موزه که پیش‌تر به‌عنوان مدرسه پرورش فعالیت می‌کرد، در سال ۱۳۷۳ با تغییر کاربری به موزه تبدیل شد و به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی مجهز گردید. کارگاه عکاسی موزه هگمتانه با بهره‌گیری از تجهیزات مناسب، تصاویر باکیفیتی از اشیای باستانی تهیه می‌کند که برای اهداف پژوهشی، آموزشی و نمایشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تصاویر به محققان و علاقه‌مندان کمک می‌کنند تا بدون آسیب‌رساندن به اشیای اصلی، به مطالعه و بررسی آن‌ها بپردازند و اطلاعات مورد نیاز خود را بدست آورند.
کتابخانه
کتابخانه موزه هگمتانه، بخش مهمی از مجموعه فرهنگی این موزه است که به‌منظور ارائه منابع پژوهشی در زمینه‌های تاریخ، باستان‌شناسی و میراث فرهنگی به علاقه‌مندان، دانشجویان و پژوهشگران فعال در این حوزه اختصاص یافته است. شایان ذکر است که کتابخانه در بخش اداری قرار دارد و سه دسته‌بندی کلی برای کتاب‌های موجود در این موزه در نظر گرفته‌اند که عبارتند از: تاریخ، معماری و باستان‌شناسی. ضمنا آثار تاریخی موزه هگمتانه به دو دسته اصلی تاریخی و اسلامی تقسیم می‌شود که برخی از آن‌ها اهدایی و برخی دیگر توقیفی، مکشوف یا خریداری شده‌اند.
ساعت کاری: کتابخانه موزه هگمتانه از ساعت ۸ صبح تا ۱۴ بعدازظهر باز است.
بخش تاریخی
آثار تاریخی به‌دست‌آمده از کاوش‌های تپه هگمتانه، در راهروی غربی، تالار و بخشی از سرسرا به نمایش گذاشته شده‌اند. از جمله مهم‌ترین آثار این بخش می‌توان به پایه ستون‌های کاخ‌های هخامنشی، سر گاو سفالی متعلق به دوره هخامنشی، مهرهای استامپی سنگی و ظروف شیشه‌ای، سرپیکان‌های مفرغی و پیکره‌های انسانی از جنس سفال اشاره کرد.
این اشیاء شامل انواع سنگ‌های تزیینی، مهره‌های قدیمی، سرستون‌های سنگی و خشت‌های چهارگوش، ظروف سفالی مانند کاسه، کوزه و خمره هستند که نمایانگر تاریخ چندهزارساله هگمتانه می‌باشند. تمامی آثار به نمایش درآمده در این بخش، از دروازه شیر سنگی، روستای شیرین و دبیرستان ابن‌سینا کشف شده است. قدمت این اشیاء تاریخی به دوره‌های هخامنشی، ساسانی و اشکانی و همچنین نیمه دوم هزاره اول پیش از میلاد مسیح (عموما حکومت مادها) تا بعد از نیمه اول بعد از میلاد مسیح (حکومت‌های برآمده از حمله اعراب به ایران) بازمی‌گردد.
بخش اسلامی
بخش اسلامی موزه هگمتانه در راهروی شرقی و قسمتی از سرسرا و محوطه اصلی به نمایش آثار به‌دست‌آمده از سطح استان همدان اختصاص دارد. از جمله آثار مهم این بخش می‌توان به سنگ قبرهای مربوط به دوره اسلامی، نقوش خوشنویسی به سبک‌های مختلف اسلامی و همچنین تابوت‌ها و ظروف سفالی متعلق به دوران اسلامی اشاره کرد.
در این بخش می‌توان آثار خطی به زبان‌های عربی و فارسی، از جمله خطوط کوفی، ثلث و نستعلیق را مشاهده کرد. همچنین درب‌های چوبی و سنگی با نقوش زیبا و تزئینات اسلامی از دیگر آثار منحصربه‌فرد این بخش هستند.
عموم آثار تاریخی بخش اسلامی از مناطقی مانند اسدآباد و برج قربان کشف شده است. بسیاری از این آثار متعلق به دوره‌های اسلامی اولیه (قرون یک تا چهارم هجری قمری)، دوره اسلامی میانه (قرون چهارم تا هفتم)، ادوار اسلامی متاخر (قرون هفتم تا دهم) و ادوار معاصر (قرون دهم هجری قمری تاکنون) هستند.
ساعت کاری: این موزه در تمامی روزهای هفته به‌جز عصرهای دوشنبه برای بازدید عموم باز است.
آدرس موزه هگمتانه: استان همدان، همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه
کلیسای گریگوری استپانوس (کلیسای گریگوری استپان)
کلیسای گریگوری استپان، یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین کلیساهای ارمنی در همدان است که یکی دیگر از جاهای دیدنی تپه هگمتانه است. این کلیسا در سال ۱۶۷۶ میلادی (۱۰۸۵ هجری شمسی) توسط جمعی از ارامنه اصفهان، تجار ارمنی روسیه ساخته شد. کلیسای مقدس ارامنه در محله قدیمی ارامنه همدان، در قسمت شرقی تپه هگمتانه، واقع شده و به نام سنت گریگوری استپان، یکی از قدیسان مسیحی، نام‌گذاری شده است که بعضا گریگوری استپانوس هم خوانده می‌شود.
معماری کلیسای گریگوری استپانوس (کلیسای گریگوری استپان)
معماری کلیسای گریگوری با استفاده از آجر و خشت، نمایی ساده و در عین حال زیبا دارد. داخل کلیسا با چهار ستون مدور و قوس‌های جناغی به هم متصل شده است. برج ناقوس آن به شکل مدور و با گنبدی رک ساخته شده است. بعدها این کلیسا که برای مهاجرانی که به‌دلیل جنگ جهانی اول از ارمنستان رانده شده و به همدان پناه آورده بودند، مورد استفاده قرار می‌گرفت، در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی (معادل با ۱۹۳۲ میلادی) بازسازی و مرمت شد.
در داخل کلیسا، نقاشی‌های دیواری و تابلوهایی از زندگی حضرت عیسی مسیح (ع) و قدیسان به چشم می‌خورد که جلوه‌ای از هنر مذهبی ارامنه را به نمایش می‌گذارند. بخش‌های اصلی کلیسای گریگوری استپان عبارتند از: فضای ورودی چندوجهی، چهار ستون سنگی، محراب، سکو، ناقوس، تالار اصلی برای گردهمایی ارامنه و اتاقی برای اجرای مراسم مذهبی و همچنین اتاقی برای اعتراف.
لازم به ذکر است که درون کلیسا می‌توان سنگ قبرهایی را مشاهده کرد که به شخصیت‌های مذهبی بزرگی از جمعیت ارامنه ساکن ایران تعلق دارند و بر دیوارهای تالار اصلی نصب شده‌اند. همچنین، برای تامین نور کلیسا، دوازده پنجره مشبک با قوس‌های جناقی ساختند که به‌صورت قرینه در ضلع‌های شمالی و جنوبی ساختمان این عبادتگاه قرار دارد.
کلیسای ارامنه انجیلی (کلیسای آنجلی)
کلیسای آنجلی یکی دیگر از بناهای تاریخی و مذهبی شهر همدان است که در دوره قاجار ساخته شده و در خیابان طالقانی، داخل محوطه بیمارستان اکباتان واقع شده است. گفتنی است که این کلیسا در تاریخ 3 اسفند ۱۳۷۷ شمسی با شماره ثبت ۲۲۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. درحال‌حاضر، این کلیسا به‌عنوان سالن اجتماعات پرسنل بیمارستان اکباتان مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌عنوان موزه یا نمایشگاه از آن استفاده نمی‌شود.
در سال 1885 میلادی پروسه ساخت کلیسای آنجلی یا کلیسای حضرت مریم توسط سه نفر از اعضای شورای کلیسا، آن هم با اخذ مجوز از شخص ناصرالدین شاه و همچنین با بهره‌وری از کمک‌های مالی او و مردم آغاز شد. حدود یک سال بعد از شروع به کار، روند ساخت بنای کلیسا به پایان رسید و در روز افتتاحیه، ناصرالملک شهردار وقت همدان و برادر ناصرالدین شاه حضور داشتند. این کلیسا پس از گذشت 100 سال خدمت‌رسانی به مسیحیان ساکن همدان به‌علت مهاجرت دوباره ارامنه به منزلگاه خود، تعطیل و به موزه تبدیل شد.
همچنین، توجه داشته باشید که بنیانگذار کلیسای آنجلی، رابی اسحاق اورشان، پس از مرگ در حیاط کلیسای انجیلی دفن شد. از دیگر افراد مهمی که در کلیسای انجیلی دفن شده‌اند، می‌توان به هارتون پطروسیان از بنیانگذاران اصلی کلیسا، مگرديچ خان زهرابيان از نظامیان ارشد دوران قاجار، کاراپت هان زهرابیان و هوهانس ناهاپتيانس از روحانیان برجسته انجیلی اشاره کرد.
معماری کلیسای ارامنه انجیلی (کلیسای آنجلی)
کلیسای ارامنه انجیلی مساحتی حدود 300 مترمربع دارد و از دو بخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول که اندکی جدیدتر است، در دو طبقه ساخته شده و شامل یک بالکن با 2 ستون چوبی، دو اتاق جانبی در طبقه همکف، فضای پیش‌ورودی، سالنی برای اجرای امور دینی و سرودهای مذهبی و پلکانی 12 پله‌ای می‌شود. اما بخش دوم که اتفاقا قدیمی‌تر است، سالنی با 4 ستون آجری دایره‌ای و دیوارهایی باربر با 9 چشمه طاق را شامل می‌شود. در انتهای این سالن می‌توانید محرابی با طاق جناقی روی سکوی دو پله‌ای مشاهده کنید که برای تامین نور کلیسا، 3 پنجره در ضلع شرقی آن طراحی شده است.
ساختار کلی کلیسا به‌صورت مستطیل‌شکل است و از مصالحی مانند لاشه سنگ به شیوه خشکه‌چین ساخته شده است. سقف شیروانی بر روی دو ستون چوبی استوار است و در داخل، کلاف‌بندی‌های چوبی به صورت خرپاهای هلالی مشاهده می‌شود. پنجره‌های چوبی مشبک با شیشه‌های رنگی، فضای داخلی را روشن و دلنشین می‌کنند.
خانه کشیش گریگوری
خانه کشیش گریگوری در همدان، در ضلع شرقی کلیسای ارامنه انجیلی واقع شده و یکی از آثار تاریخی مهم همدان یا هگمتانه به‌شمار می‌آید. این خانه در گذشته محل سکونت کشیش گریگوری، یکی از شخصیت‌های مذهبی ارامنه، بوده است. خانه گریگوری در دو طبقه با مساحتی حدود ۱۰۰ مترمربع ساخته شده است. ضمن اینکه ساختمان خانه با استفاده از مصالح سنتی مانند خشت و آجر ساخته شده و دارای پنج پنجره چوبی نیم‌هلالی است که نور طبیعی را به فضای داخلی هدایت می‌کند. البته اکنون از خانه کشیش گریگوری تنها قسمت جنوب شرقی آن باقی مانده است که در سال‌های اخیر مرمت شده و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری همدان مورد توجه عموم گردشگران قرار گرفته است. در اطراف خانه کشیش گریگوری، امکانات رفاهی مناسبی مانند رستوران‌ها و کافه‌ها وجود دارد که می‌توانید پس از بازدید از این مکان تاریخی، به آن‌ها مراجعه کنید.
ساعت بازدید: تمامی روزهای هفته از ساعت 9 تا 18
مدرسه نور
مدرسه نور یکی از بناهای تاریخی و فرهنگی همدان است که در سال ۱۹۴۱ میلادی بر اثر آتش‌سوزی تخریب شد و در سال ۱۹۴۲ میلادی توسط مهندس نشان لئونیان مورد بازسازی قرار گرفت. این مدرسه با پلان مستطیلی و شش ستون سنگی، شامل هفت کلاس در یک طبقه است. در سال 1958 میلادی به‌دلیل کمبود امکانات زندگی اهالی منطقه و همچنین با پایان جنگ جهانی دوم، به‌دلیل مهاجرت گسترده ارامنه به ارمنستان در سال ۱۹۴۶ میلادی، فعالیت مدرسه به‌طورکلی متوقف شد. مدرسه نور در ضلع شرقی کلیسای گریگوری استپانوس قرار دارد و از جمله آثار تاریخی و فرهنگی همدان به‌شمار می‌رود.
گورستان ارامنه هگمتانه
گورستان هگمتانه در محله هگمتانه همدان و بلوار هگمتانه واقع شده است. این مکان یکی از هفت مکان تاریخی در محله هگمتانه همدان می‌باشد و از نظر موقعیت جغرافیایی در نزدیکی مراکز مهمی مانند موزه باستان‌شناسی همدان و بازار بزرگ اکباتان و همچنین تپه هگمتانه، میدان اکباتان و پارکینگ عمومی قرار گرفته است. این گورستان قدیمی در بخش شرقی کلیسای پروتستان قرار دارد و شامل تعدادی سنگ قبر با خطوط برجسته است. همچنین تعدادی سنگ قبر از جنس مرمر و دارای مشخصات متوفی به خط آشوری نیز به این منطقه انتقال یافته است.
ساعت بازدید: تمامی روزهای هفته از ساعت ۸ تا ۱۸
بهترین زمان سفر به هگمتانه
بهترین زمان برای سفر به هگمتانه در همدان، فصل‌های بهار و تابستان است. در این دوره زمانی، هوای معتدل و دلپذیر منطقه، شرایط مناسبی برای بازدید از این مکان تاریخی فراهم می‌کند. در اوایل بهار، ممکن است هوای همدان تا حدودی سرد باشد و در فصل پاییز و زمستان هم، احتمال بارش برف و باران وجود دارد و هوای سرد می‌تواند بازدید از بخش‌های مختلف هگمتانه را دشوار کند. اما در فصل تابستان، به‌ویژه از اواسط اردیبهشت‌ماه تا شهریور، همدان هوای گرم و آفتابی دارد که برای گردشگران مناسب است. ضمن اینکه، در همین مدت، می‌توانید از نمایشگاه‌ها و رویدادهای فرهنگی متعددی که در همدان برگزار می‌شود، بهره‌مند شوید. در مجموع، برای تجربه‌ای راحت و لذت‌بخش از سفر به همدان و بازدید از هگمتانه، فصل‌های بهار و تابستان بهترین زمان برای سفر به این منطقه هستند.
توصیه‌های مهم برای بازدید از هگمتانه
برای بازدید از هگمتانه، شهر باستانی همدان، توجه به نکات زیر می‌تواند تجربه‌ای ناب و به‌یادماندنی از سفر به همدان و بازدید از هگمتانه را برای گردشگران فراهم کند:
- ساعات بازدید: مجموعه‌های تاریخی هگمتانه در فصول مختلف سال متفاوت است. در بهار و تابستان، معمولا از ساعت ۹ تا 19 و در پاییز و زمستان، از ساعت 9 تا 17 فعالیت می‌کنند.
- مدت زمان مورد نیاز برای بازدید: برای بازدید از بخش‌های مختلف این شهر باستانی به 2 تا 4 ساعت زمان نیاز خواهید داشت.
- هزینه ورودی: هزینه ورودی به محوطه‌های تاریخی هگمتانه معمولا مبلغی اندک است. بااین‌حال، ممکن است هزینه‌ها در فصول مختلف یا برای تورهای راهنما متفاوت باشد.
- راهنمایی و تورهای محلی: برای درک بهتر تاریخ و فرهنگ هگمتانه، استفاده از راهنمایان محلی یا تورهای تخصصی پیشنهاد می‌شود. این تورها اطلاعات جامع‌تری درباره آثار باستانی و تاریخچه شهر ارائه می‌دهند که شاید خود به تنهایی متوجه آن‌ها نشوید.
- لباس و تجهیزات مناسب: با توجه به تغییرات شرایط جوی در فصول مختلف، لباس مناسب با فصل سفر و شرایط جوی احتمالی به همراه داشته باشید. در فصول گرم، کلاه، عینک آفتابی و کرم ضد آفتاب ضروری است. در فصول سرد، لباس گرم و ضد باران توصیه می‌شود.
- حمل و نقل: هگمتانه در مرکز شهر همدان واقع شده و دسترسی به آن آسان است. می‌توانید از تاکسی‌های خطی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. همچنین، پارکینگ‌هایی در نزدیکی محوطه برای خودروهای شخصی در نظر گرفته شده است که خیالتان را از این حیث راحت می‌کند.
- احترام به میراث فرهنگی: هنگام بازدید از این مجموعه، به آثار باستانی احترام بگذارید و از آسیب رساندن به آن‌ها خودداری کنید. رعایت قوانین و مقررات محلی نیز ضروری است. همچنین زباله‌های خود را در محوطه رها نکنید و توجه خود را به سطل‌های زباله معطوف کنید.
سخن پایانی
هگمتانه، سرزمین افسانه‌ها و شکوه بی‌پایان تاریخ ایران، پایتخت دائمی مادها و پایتخت تابستانی هخامنشیان، اشکانیان و شهری کلیدی در ساسانیان، همان جایی است که در آن تمدن، فرهنگ و هنر ایرانیان به‌زیبایی تبلور یافته است. از قلعه‌های تودرتو و لوح‌های زرین گرفته تا معماری باشکوه کلیساها و واحدهای مسکونی آن، همه و همه گواهی بر عظمت این کهن‌شهر آریایی هستند. در یک جمله، هگمتانه تنها یک مقصد گردشگری نیست، بلکه پنجره‌ای است رو به اعماق تاریخ؛ تاریخی که همیشه مایه افتخار و البته حسرت ایرانیان بوده است. با قدم زدن در این شهر کهن، همین بس که فرصتی برای لمس عظمت پیشینیان خود خواهید یافت و چه‌بسا صدای زندگی را که در گذر قرن‌ها همچنان باقی مانده را با گوش دل بشنوید.
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.