کلیسای مسروپ مقدس | گنجینه ای تاریخی در دل مشهد
امیر مسعودی مشهد یکی از بزرگترین شهرهای زیارتی جهان است که با حرم مطهر امام رضا (ع) و حال و هوای روحانی آن شناخته می‌شود؛ اما در کنار این جاذبه مذهبی پرآوازه، این شهر تاریخی گنجینه‌های دیگری را نیز در خود جای داده که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. یکی از این گنجینه‌های پنهان، کلیسای مسروپ مقدس است؛ کلیسایی متعلق به جامعه ارامنه که قدمت قابل توجهی دارد. متأسفانه بسیاری از ساکنان مشهد نیز از وجود چنین بنای تاریخی ارزشمندی در شهر خود بی‌اطلاع هستند. در این مقاله، قصد داریم به معرفی این کلیسای زیبا و تاریخچه آن بپردازیم و با این اثر هنری و فرهنگی ارزشمند، آشنا شویم. با ما همراه باشید تا در سفری کوتاه، به گوشه‌ای فراموش‌شده از تاریخ و فرهنگ مشهد سر بزنیم و در مورد زیبایی‌های کلیسای سیروپ مقدس صحبت کنیم.
معرفی کلیسای مسروپ مقدس
در گذر زمان و مهاجرت اقوام مختلف به شهر مشهد، همواره نیاز به فضاهایی برای حفظ و ترویج باورها و آیین‌های گوناگون احساس می‌شده است. جامعه ارامنه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در بدو ورود به مشهد، فقدان مکانی مشخص برای عبادت، چالش‌هایی را پیش روی آن‌ها قرار داده بود. در ابتدا، یک فضای کوچک و محقر در حوالی محله گنبد سبز، نیازهای ابتدایی این جامعه را برآورده می‌کرد، اما با گسترش جمعیت و احساس نیاز به فضایی رسمی‌تر و باشکوه‌تر، ایده ساخت کلیسای سیروپ مقدس شکل گرفت. این کلیسا که در محله ارمنی‌نشین مشهد واقع شده، نمادی از حضور و همزیستی مسالمت‌آمیز پیروان ادیان مختلف در این شهر است.
در طول ۷۶ سال گذشته، این بنا در خیابان امام خمینی (ارگ سابق) و در نزدیکی میدان ده دی، به عنوان مکانی مقدس برای مسیحیان ساکن مشهد، ایفای نقش کرده و شاهد برگزاری مراسم‌های مذهبی، اعیاد و رویدادهای مهم این جامعه بوده است. ساخت کلیسای سیروپ مقدس، پروژه‌ای زمان‌بر و طاقت‌فرسا بود که حدود سه سال به طول انجامید. این امر نشان‌دهنده اهمیت و عزمی راسخ در میان جامعه ارامنه برای ایجاد مکانی دائمی و شایسته برای عبادت و گردهمایی بود. خانواده‌های هاروطیان و کامیاران، نقش بسزایی در تأمین منابع مالی و انجام امور ساختمانی این کلیسا ایفا کردند و نامشان برای همیشه در تاریخ این بنای ارزشمند، جاودانه خواهد ماند.
کلیسای سیروپ مقدس، نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه گنجینه‌ای فرهنگی و تاریخی نیز به شمار می‌رود. معماری این بنا، با الهام از سبک معماری کلیساهای ارمنی، جلوه‌ای خاص و منحصربه‌فرد به بافت شهری مشهد بخشیده است. اهمیت این کلیسا به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی، در اواسط تابستان سال ۱۳۸۴ مورد توجه قرار گرفت و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
کلیسای مسروپ مقدس کجاست؟
کلیسای سیروپ مقدس، یادگاری از تاریخ و فرهنگ ارامنه در مشهد، در خیابان جانبازان واقع شده است. برای یافتن این بنای ارزشمند، کافی است از دروازه ارگ وارد خیابان جانبازان شوید و به فرعی ۳۴ بپیچید. با کمی دقت، گنبد مخروطی شکل زیبای کلیسا از لابه‌لای ساختمان‌ها خودنمایی می‌کند و شما را به سمت خود فرا می‌خواند. از آنجایی که این کلیسا در نزدیکی میدان ده دی قرار دارد، گاهی اوقات با نام کلیسای ده دی نیز شناخته می‌شود.
آدرس کلیسای مسروپ مقدس: خراسان، مشهد، جانبازان، کلیسای مسروپ مقدس
تاریخچه کلیسای مسروپ مقدس
کلیسای سیروپ مقدس مشهد، داستانی از تلاش یک اجتماع کوچک برای حفظ هویت و باورهای خود در شهری بزرگ و در حال تغییر است. در سال‌های ابتدایی دهه ۲۰ شمسی یعنی سال ۱۳۲۳، جامعه ارمنی این شهر به فکر ساخت مکانی برای عبادت و گردهمایی افتاد. درخواست خرید زمینی در حاشیه شهر، آغاز یک پیگیری طولانی و طاقت‌فرسا بود. کاغذبازی‌های اداری و موانع مختلف، سال‌ها این خواسته را معلق نگه داشت؛ اما اراده و پیگیری مداوم رئیس کلیسای ارمنیان مشهد، سرانجام در سال ۱۳۲۷ به بار نشست و موافقت وزارت کشور برای ساخت بنایی مسکونی برای خدمتگزاران کلیسا، که همان کلیسای مسروپ مقدس بود، اخذ شد.
این زمین پس از خرید از شهرداری، به نام جامعه ارمنی مشهد ثبت شد و چند سال بعد، سند رسمی آن نیز صادر گردید. در میان سه کلیسای موجود در مشهد، سیروپ مقدس تنها کلیسایی بود که به طور خاص به ارامنه تعلق داشت و دو کلیسای دیگر، به مرور زمان از رونق افتاده و به بخشی از تاریخ این شهر تبدیل شدند. جالب است بدانید که کلیساهایی با همین نام، مسروپ مقدس، در شهرهای اراک و رشت نیز وجود دارند.
کلیسای سیروپ مقدس مشهد تا اواخر دهه ۷۰ شمسی، مرکز فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی جامعه ارمنی بود؛ اما با گذشت زمان، شرایط اقتصادی و سیاسی، موجی از مهاجرت را در میان ارامنه ایجاد کرد. بسیاری از آن‌ها به شهرهای بزرگ‌تر ایران مانند تهران، ارومیه، تبریز و اصفهان کوچ کردند و برخی نیز راهی کشورهای دیگر شدند. این مهاجرت گسترده، باعث شد که در اواخر دهه ۷۰، آخرین کشیش مقیم کلیسا نیز مشهد را ترک کند.
پس از آن، اگرچه کشیش‌های غیرمقیم در مناسبت‌های خاص، مراسمی را در کلیسا برگزار می‌کردند، اما کلیسای سیروپ مقدس، پس از سال‌ها فعالیت مستمر، به تدریج از رونق افتاد. امروزه، این کلیسا همچنان پذیرای ارامنه از سراسر ایران و جهان است که برای برگزاری مراسم‌های شخصی و مذهبی به مشهد سفر می‌کنند؛ اما دیگر خبری از مراسم‌های گروهی و شور و حال سابق نیست. کلیسای سیروپ مقدس یادآور روزگاری است که جامعه ارمنی در مشهد حضوری پررنگ و فعال داشت.
معماری بیرونی کلیسای مسروپ مقدس
کلیسای سیروپ مقدس، تلفیقی از سادگی و شکوه است. در نگاه نخست به این کلیسا، دیوارهای آجری کهن و گنبدهای مخروطی سفیدرنگ آن را می‌بینید. این گنبدها، با صلیب‌هایی بر فراز خود، همچون نگهبانانی آسمانی، از دور قابل تشخیص هستند و حس معنویت و تقدس را به بیننده القا می‌کنند.
در میان این دو گنبد سنگی و سپید، گنبد شیروانی بزرگ‌تری خودنمایی می‌کند. این گنبد آهنی، به رنگ قرمز آجری، با زیربنایی به مساحت تقریبی ۳۰۰ متر مربع، در واقع هسته اصلی و ساختمان اصلی کلیسا را تشکیل می‌دهد. برخلاف دو گنبد کوچک‌تر، این گنبد فاقد صلیب است که این امر، خود می‌تواند نشانه‌ای از تعادل و توازن در طراحی کلی بنا باشد.
یکی از ویژگی‌های بارز معماری بیرونی کلیسای سیروپ مقدس، استفاده از کاشی‌های کوچک مستطیلی شکل در زیر گنبدها است. این کاشی‌های سفیدرنگ که با ظرافت و دقت در کنار هم چیده شده‌اند، با کنده‌کاری‌های هنرمندانه، زیبایی و اصالت خاصی به گنبدها بخشیده‌اند. این نقوش و طرح‌ها، نه تنها از سادگی بیش از حد بنا می‌کاهند، بلکه نشان‌دهنده ذوق و هنر معماران و سازندگان آن در دوره‌های گذشته هستند.
اگر از زاویه‌ای بالاتر به کلیسای سیروپ مقدس نگاه کنیم، شکل ذوزنقه‌ای بنا به وضوح قابل مشاهده است. این شکل هندسی که شاید در نگاه اول تصادفی به نظر برسد، می‌تواند نشانه‌ای از یک طراحی دقیق و هدفمند باشد که با توجه به شرایط محیطی و نیازهای کاربری کلیسا طراحی شده است.
همچنین، در نزدیکی این کلیسا، مدرسه‌ای با نام آرین قرار داشته که مخصوص ارامنه بوده است. هرچند تاریخ دقیق تأسیس این مدرسه مشخص نیست، اما اسناد موجود نشان می‌دهند که قدمت آن به دوره پهلوی بازمی‌گردد. مدرسه آرین که زمانی مرکز آموزش و پرورش فرزندان ارامنه بوده، متأسفانه پس از مهاجرت ارامنه به تدریج تعطیل و متروکه شده و امروزه، بقایای آن در حال تخریب است.
فضا و بخش های داخلی مسروپ مقدس
کلیسای سیروپ مقدس با معماری خاص، فضاهای متنوع و اشیای نفیس، روایتی از ایمان، سنت و زندگی جامعه ارمنی را برای بازدیدکنندگان بازگو می‌کند. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر بخش‌های مختلف این بنای تاریخی می‌پردازیم:
ناقوس: ندای حضور و دعوت به نیایش
در بسیاری از کلیساها، ناقوس نقش مهمی ایفا می‌کند. صدای آن، فراخوانی برای حضور در کلیسا به منظور انجام مناسک مذهبی، شنیدن موعظه‌ها و یا شرکت در مراسم‌های خاص است. در کلیسای سیروپ مقدس نیز ناقوسی بالای درب ورودی نصب شده است که آن را از شهر اصفهان آورده بودند.
کتیبه سنگی و تاریخ تأسیس کلیسا: سند هویت و اصالت
بالای درب ورودی، علاوه بر ناقوس، کتیبه‌ای سنگی نیز نصب شده که متنی به زبان ارمنی روی آن نقش بسته است. این کتیبه، نه تنها یک اثر هنری است، بلکه سندی بر هویت و اصالت کلیسا می‌باشد. با کمی دقت، می‌توان تاریخ تأسیس کلیسای سیروپ مقدس را در زیر این کتیبه یافت.
زیرزمین کلیسا: راهکاری هوشمندانه برای مقابله با رطوبت
معماری کلیسای سیروپ مقدس، با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی منطقه، به شکلی هوشمندانه طراحی شده است. وجود زیرزمینی بزرگ با دریچه‌های مستطیلی متعدد به سمت بیرون، یکی از این تدابیر است. این زیرزمین با ایجاد تهویه مناسب، مانع از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان می‌شود و به حفظ ساختار بنا کمک می‌کند. این ابتکار، نشان‌دهنده توجه سازندگان به حفظ و نگهداری این اثر ارزشمند در طول زمان است.
حیاط کلیسا: طبیعت و معماری
حیاط کلیسا، فضایی آرامش‌بخش و دلنشین است که با درختان کهنسال و سر به فلک کشیده‌اش، بازدیدکنندگان را به وجد می‌آورد. این درختان که قامت بلندشان از بیرون نیز نمایان است، گویی خود را به گنبدهای کلیسا رسانده‌اند و تصویری زیبا و هماهنگ از طبیعت و معماری را به نمایش می‌گذارند. حیاط کلیسا، مکانی برای تفکر، استراحت و لذت بردن از فضای معنوی این بنای تاریخی است.
کتابخانه قدیمی کلیسا: گنجینه‌ای از نسخه‌های خطی و چاپی
در گوشه‌ای از حیاط کلیسا، کتابخانه‌ای قدیمی قرار وجود دارد که گنجینه‌ای از هزاران کتاب به زبان‌های روسی و ارمنی را در خود جای داده است. این کتابخانه که در سال ۱۹۶۱ بنا شده، زمانی مرکز مهمی برای پژوهش و مطالعه بوده است. متأسفانه، به دلیل نم زمین و رطوبت دیوارها، این کتاب‌ها در معرض خطر نابودی قرار دارند. حفاظت از این مجموعه ارزشمند، ضرورتی برای حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ارامنه است.
سالن اصلی بزرگ و زیبا: فضایی برای عبادت و گردهمایی
ورود به سالن اصلی کلیسای سیروپ مقدس، تجربه‌ای منحصربه‌فرد است. درب چوبی قهوه‌ای رنگ با دو صلیب بزرگ سفید، دروازه‌ای به سوی دنیایی معنوی و آرامش‌بخش است. لوسترهای بزرگی که به ردیف از سقف آویزان شده‌اند، نوری ملایم و دلپذیر را به فضا می‌بخشند.
ستون‌هایی با کاشی‌های کرم‌رنگ در دو طرف سالن قرار دارند که تابلوهایی از چهره عیسی مسیح (ع) و مریم مقدس (س) را به نمایش می‌گذارند. فرش بزرگ قرمز رنگی که زیر پای بازدیدکنندگان گسترده شده است، حس گرما و صمیمیت را القا می‌کند. نیمکت‌های بزرگ قهوه‌ای چوبی، فضایی برای نشستن و تفکر را فراهم می‌کنند.
محراب: مقدس‌ترین مکان کلیسا
در انتهای سالن، در قسمت شرقی کلیسا، محراب قرار دارد. این مکان، مقدس‌ترین بخش کلیسا است که مخصوص مراسم‌های مذهبی و کشیشان می‌باشد. محراب، نمادی از ارتباط مستقیم با خداوند است و فضایی برای نیایش و عبادت را فراهم می‌کند. متأسفانه، سال‌ها است که مراسمی در این کلیسا برگزار نمی‌شود، اما محراب همچنان به عنوان نمادی از ایمان و معنویت، پابرجا است.
اشیاء و آثار ارزشمند منتقل شده به موزه تهران
در گذشته، کلیسای سیروپ مقدس، مجموعه‌ای از اشیاء و آثار ارزشمند را در خود جای داده بود. ظروف نقره‌ای، تابلوهای قدیمی، تابلوی سوزن‌دوزی ابریشمی از حضرت مریم و عیسی (ع) و کتاب‌های سنگی با قدمت ۱۷۰ ساله، از جمله این آثار بودند. امروزه، این اشیاء به دلیل شرایط نگهداری و حفظ بهتر، به یکی از موزه‌های تهران منتقل شده‌اند.
شرایط بازید از کلیسای مسروپ مقدس
کلیسای سیروپ مقدس مشهد، امروزه به دلیل فعالیت کم‌رنگ جامعه ارمنی محلی، تقریباً به حالت متروکه درآمده است. بر اساس اطلاعات موجود، به دلیل همین شرایط، امکان بازدید عمومی از این کلیسا وجود ندارد.
با این حال، در صورتیک ه شرایطی برای بازدید فراهم شود، بازدید از این مکان تاریخی و مذهبی، به صورت رایگان خواهد بود.
سخن پایانی
کلیسای سیروپ مقدس مشهد، گوهری پنهان در دل شهر زیارتی است که با تاریخچه، معماری و ارزش فرهنگی خود، می‌تواند به یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر تبدیل شود. با شناخت بیشتر این کلیسا و حمایت از حفظ و مرمت آن، می‌توانیم سهمی در حفظ میراث فرهنگی و تاریخی جامعه ارامنه و غنای فرهنگی شهر مشهد داشته باشیم. امیدواریم این مقاله، دریچه‌ای به سوی شناخت این اثر هنری و تاریخی ارزشمند بوده باشد و زمینه را برای توجه بیشتر به آن فراهم آورد.
سؤالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.