جنگل های هیرکانی کجاست؟ | زیبایی خیره کننده ای در گیلان
در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر، گویی تابلویی نقاشانه از دوران کهن بر بوم هستی نقش بسته است. جنگل های هیرکانی، این نگین سبزِ دامن البرز، با قدمتی به دوران سوم زمین شناسی، رازهایی ناگفته و شگفتی های بی بدیلی را در سینه خود نهفته دارد.
این سرزمین سرسبز که به عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، تنها بازمانده جنگل های دوران باستان در کره زمین است و گویی یادگاری زنده از دوران دایناسورها و ماموت ها به حساب می آید.
در این پست، سفری به اعماق زمان و در آغوش طبیعت خواهیم داشت. به جنگل های هیرکانی پا می گذاریم و در میان انبوه درختان کهنسال، به دنبال ردپای موجودات غول پیکر ماقبل تاریخ، راز و رمزهای این سرزمین کهن را خواهیم گشود.
جنگل های هیرکانی کجاست؟
جنگل های هیرکانی در شمال ایران و در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر واقع شده اند. این جنگل ها از آستارا در غرب تا گلوگاه در شرق، نوار شمالی رشته کوه های البرز را پوشانده و مساحتی بالغ بر 700 هزار هکتار را شامل می شوند.
جنگل های هیرکانی به لحاظ موقعیت جغرافیایی، در منطقه معتدل شمالی قرار دارند و از غرب با جمهوری آذربایجان و از شمال با دریای خزر همسایه هستند.
این جنگل ها به دلیل تنوع زیستی منحصر به فرد و قدمت دیرینه، به عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده اند.
ویژگیهای جنگلهای هیرکانی چیست؟
جنگل های هیرکانی به لحاظ ویژگی های منحصر به فرد، در میان جنگل های جهان جایگاهی ویژه دارند.
اما چه چیزی این جنگل ها را تا این حد خاص و منحصر به فرد کرده است؟ دلیل محبوبیت و خاص بودن این جنگل بخاطر ویژگیهای جذابی است که در خود جای داده است. این ویژگیها به شرح زیر هستند:
قدمت دیرینه
جنگل های هیرکانی با قدمتی به دوران سوم زمین شناسی، تنها بازمانده جنگل های دوران باستان در کره زمین هستند. این موضوع به تنهایی گویای اهمیت و ارزش این جنگل ها می باشد.
در واقع، انگار با قدم گذاشتن در این سرزمین، سفری به اعماق تاریخ را آغاز می کنیم و شاهد بازمانده ای از دوران دایناسورها و ماموت ها هستیم.
تنوع زیستی شگفت انگیز
جنگل های هیرکانی به لحاظ تنوع زیستی، گنجینه ای بی نظیر به حساب می آیند. این جنگل ها میزبان بیش از 3 هزار گونه گیاهی و 500 گونه جانوری هستند که بسیاری از آنها منحصر به فرد و در معرض خطر انقراض هستند.
از جمله گونه های گیاهی شاخص این جنگل ها می توان به بلوط، راش، سرخدار، توسکا، ممرز، هیرکانی، بیدمشک، زرشک، گل گاوزبان، پامچال جنگلی و سرخس اشاره کرد.
در میان جانوران این جنگل ها نیز می توان گونه های متنوعی از جمله پلنگ، خرس قهوه ای، گرگ، گراز وحشی، مرال، شوکا، سمور جنگلی، فاخته، دارکوب، بلبل، قرقاول، شاهین و عقاب را یافت.
پوشش گیاهی انبوه و متنوع
جنگل های هیرکانی پوشیده از درختان بلند و انبوه، گیاهان رونده و سرخس ها می باشند. این پوشش گیاهی انبوه، منظره ای بدیع و چشم نواز را به وجود آورده و زیستگاه امنی برای انواع جانوران فراهم می کند.
توپوگرافی کوهستانی
جنگل های هیرکانی در منطقه ای کوهستانی واقع شده اند و از دره های عمیق، ارتفاعات بلند و شیب های تند برخوردار هستند.
این توپوگرافی متنوع، به تنوع زیستی و زیبایی این منطقه افزوده است و مناظر طبیعی بدیعی را به وجود آورده است.
نقش اکولوژیکی حیاتی
جنگل های هیرکانی نقش مهمی در تنظیم آب و هوا، جلوگیری از فرسایش خاک، حفظ تنوع زیستی و تامین آب شرب منطقه دارند.
پوشش گیاهی انبوه این جنگل ها، از فرسایش خاک جلوگیری می کند و به حفظ منابع آبی منطقه کمک می کند. همچنین، تنوع زیستی بالای این جنگل ها، نقش مهمی در تعادل اکوسیستم منطقه دارد.
آب و هوای جنگل هیرکانی چگونه است؟
آب و هوای جنگل های هیرکانی معتدل و مرطوب است. به دلیل نزدیکی به دریای خزر و وجود رشته کوه های البرز، این منطقه از بارش های فراوان برخوردار است.
میانگین دمای سالانه در جنگل های هیرکانی بین 10 تا 20 درجه سانتیگراد است. زمستان ها در این منطقه معتدل و تابستان ها خنک و مرطوب می باشد.
بارش های سالانه در این جنگل ها به طور متوسط 800 تا 2000 میلی متر است و رطوبت هوا نیز در این منطقه بالا می باشد.
بهترین زمان سفر به جنگل های هیرکانی
انتخاب بهترین زمان سفر به جنگلهای هیرکانی به سلیقه و هدف شما از سفر بستگی دارد:
- بهار: این فصل با شکوفهها و سرسبزی بینظیر، بهترین زمان برای طبیعتگردی و پیادهروی در جنگل است. هوا خنک و مطبوع است و میتوانید از تماشای گلهای رنگارنگ و صدای پرندگان لذت ببرید.
- تابستان: هوا گرمتر است و شنا در رودخانهها و آبشارها لذتبخشتر خواهد بود. همچنین جشنوارههای محلی در این فصل برگزار میشود که میتوانید در آنها شرکت کنید و با فرهنگ و آداب و رسوم مردم شمال آشنا شوید.
- پاییز: برگ درختان به رنگهای نارنجی، قرمز و زرد در میآیند و تماشای مناظر پاییزی تجربهای منحصر به فرد خواهد بود. هوا خنکتر میشود و برای پیادهروی و کوهنوردی مناسب است.
- زمستان: جنگل پوشیده از برف میشود و هوا برای اسکی و ورزشهای زمستانی مناسب است. البته توجه داشته باشید که در این فصل، دسترسی به برخی از مناطق جنگلی ممکن نیست یا خیلی دشوار است.
نقشه جنگل های هیرکانی
نقشههای جنگلهای هیرکانی را میتوانید به صورت آنلاین در وبسایتهای گردشگری و یا از کتابفروشیها تهیه کنید.
- نقشه آنلاین: وبسایتهای سازمان نقشهبرداری کشور و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استانهای شمالی، نقشههای دقیقی از جنگلهای هیرکانی ارائه میکنند. این نقشهها به شما کمک میکنند تا مسیر خود را در جنگل پیدا کنید و از مکانهای دیدنی و جاذبههای گردشگری مطلع شوید.
- نقشه چاپی: کتابهای راهنمای گردشگری شمال ایران نیز حاوی نقشههای با جزئیات از جنگلها هستند. این نقشهها را میتوانید به همراه خود داشته باشید و در طول سفر از آنها استفاده کنید.
مسیر دسترسی به جنگل های هیرکانی
مسیرهای دسترسی به جنگلهای هیرکانی از طریق جادههای اصلی و فرعی امکانپذیر است.
- جادههای اصلی: هراز، سوادکوه، چالوس، رشت
- جادههای فرعی: جادههای متعددی از روستاها و شهرها به داخل جنگلها میروند. برای یافتن این جادهها میتوانید از نقشههای آنلاین یا چاپی استفاده کنید.
پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی
پوشش گیاهی جنگلهای هیرکانی بسیار غنی و متنوع است و شامل درختان، درختچهها، گیاهان علفی، گلها و سرخسها میشود. این تنوع گیاهی، جنگلهای هیرکانی را به یکی از غنیترین اکوسیستمهای جنگلی جهان تبدیل کرده است.
درختان:
- درختان غالب: راش، ممرس، توسکا، بلوط، ولیک، نارون، اوجا، آزاد
- درختان ثانویه: گردو، لیس، یاس، توت، زبان گنجشکی، صمغ، شمشاد و …
درختچهها:
- ازگیل وحشی، تمشک، گلسرخ، یاس بنفش، یاس وحشی، بادرنجبویه، زرشک و …
گیاهان علفی:
- پامچال جنگلی، گل سوسن، زنبق، گل بنفشه، گل شب بو، سرخس، خزه و …
گلها:
- زنبق، لاله، بنفشه، نیلوفر، شقایق، گل گاوزبان، گل محمدی و …
عوامل موثر بر پوشش گیاهی:
- ارتفاع: با افزایش ارتفاع، تنوع گونههای درختی کاهش مییابد و به جای آن، درختچهها و گیاهان علفی بیشتر میشوند.
- شیب: در دامنههای شمالی، به دلیل رطوبت بیشتر، درختان راش و ممرس غالب هستند. در دامنههای جنوبی، درختان بلوط و ولیک بیشتر دیده میشوند.
- نوع خاک: در خاکهای اسیدی، درختان راش و ممرس رشد میکنند. در خاکهای آهکی، درختان بلوط و ولیک غالب هستند.
- میزان بارندگی: در مناطق با بارندگی بیشتر، تنوع گونههای گیاهی افزایش مییابد.
چه گیاهان و حیواناتی در جنگل هیرکانی زندگی میکنند؟
در بخش قبلی به موضوع پوشش گیاهی و انواع درختان وگلهایی که در این منطقه زندگی میکنند پرداختیم. در ادامه حیوانات و جانورانی که ساکن جنگلهای سبز هیرکانی هستند را معرفی میکنیم.
این جنگل محل سکونت انواع پستانداران، خزندگان، حشرات و گیاهان است. معروفترین حیوانات این منطقه خرس قهوهای، پلنگ،قرقاول و .. هستند.
حیات وحش جنگل های هیرکانی
حیات وحش جنگلهای هیرکانی به دلیل تنوع گونههای گیاهی و جانوری، از ارزش بالایی برخوردار است. این جنگلها، زیستگاه طیف وسیعی از جانوران هستند که برخی از آنها در معرض خطر انقراض قرار دارند.
برخی از مهمترین گونههای جانوری در جنگلهای هیرکانی عبارتند از:
- پلنگ ایرانی: سلطان بلامنازع جنگلهای هیرکانی، با جثهای قدرتمند و چنگ و دندان تیز، در راس هرم غذایی این اکوسیستم قرار دارد. این گربهسان زیبا، با خالهای منحصر به فردش، در معرض خطر انقراض قرار دارد و حفاظت از آن، از جمله مهمترین وظایف ما در قبال طبیعت هیرکانی است.
- خرس قهوهای: غول پیکر جنگل، با بدنی تنومند و پنجههای قدرتمند، در اعماق جنگلها پرسه میزند. این حیوان همه چیزخوار، از میوه و گیاهان تا حشرات و پستانداران کوچک تغذیه میکند.
- گوزن مرال: باشکوهترین علفخوار جنگل، با شاخهای بلند و جثهای ظریف، در میان درختان میدود. این حیوان اجتماعی، در گلههای کوچک زندگی میکند و از گیاهان و علفها تغذیه میکند.
- قرقاول جنگلی: پرندهای زیبا و رنگارنگ، با پرهای قهوهای، سبز و سفید، در میان شاخهها آواز میخواند. این پرنده، از جمله پرندگان محبوب شکارچیان است و حفاظت از آن، از جمله چالشهای حیات وحش هیرکانی به شمار میرود.
- گرگ خاکستری: شکارچی قهار جنگل، با زوزههای معروفش، در تاریکی شب پرسه میزند. این حیوان اجتماعی، در گلههای کوچک زندگی میکند و از پستانداران کوچک و لاشه حیوانات تغذیه میکند.
- روباه معمولی: حیوانی حیلهگر و فرصتطلب، با موهای قهوهای و دم بلند، در میان درختان و بوتهها جابجا میشود. این حیوان همه چیزخوار، از میوه و گیاهان تا حشرات و جوندگان کوچک تغذیه میکند.
- گراز وحشی: حیوانی قوی و وحشی، با پوزه دراز و دندانهای تیز، در اعماق جنگلها زندگی میکند. این حیوان همه چیزخوار، از ریشه گیاهان و میوهها تا لاشه حیوانات و حشرات تغذیه میکند.
علاوه بر این جانوران معروف، گونههای دیگری نیز در جنگلهای هیرکانی زندگی میکنند:
- گربه وحشی: گربهای کوچک و چابک، با خز قهوهای و دم کوتاه، در میان درختان و بوتهها شکار میکند.
- شغال: حیوانی اجتماعی، با زوزههای معروفش، در شبها پرسه میزند و از لاشه حیوانات و جوندگان کوچک تغذیه میکند.
- خرگوش قهوهای: حیوانی کوچک و بانمک، با گوشهای بلند و دم کوتاه، در میان درختان و بوتهها زندگی میکند و از گیاهان و علفها تغذیه میکند.
- سنجاب ایرانی: حیوانی چابک و بازیگوش، با موهای قهوهای و دم بلند، از درختی به درخت دیگر میپرد و از میوهها و آجیلها تغذیه میکند.
- مار جعفری: بزرگترین مار سمی ایران، با بدنی طویل و فلسهای قهوهای، در اعماق جنگلها زندگی میکند.
- لاکپشت جنگلی: حیوانی آرام و صلحجو، با لاک قهوهای و زرد، در میان درختان و بوتهها زندگی میکند و از گیاهان و حشرات تغذیه میکند.
معروف ترین جنگل های هیرکانی ایران
در این بخش، به معرفی معروفترین جنگلهای هیرکانی ایران :
جنگل الیمستان
جنگل الیمستان، یکی از زیباترین و بکرترین جنگلهای هیرکانی است. این جنگل، به دلیل پوشش گیاهی انبوه و تنوع جانوری بالا، به عنوان ذخیرهگاه جنگلی شناخته میشود. در این جنگل، گونههای مختلفی از درختان و جانوران زندگی میکنند.
از جمله جاذبههای گردشگری جنگل الیمستان میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- آبشار الیمستان: یکی از بلندترین آبشارهای مازندران با ارتفاع 40 متر به شمار میآید و سالانه طبیعت دوستان زیادی را جذب میکند.
- رودخانه الیمستان: رودخانهها همیشه برای ما جذاب هستند، بخصوص زمانی که در یک طبیعت جذاب و سرسبز با درختانی بلند و آب و هوایی مطبوع قرار داشته باشند.
آدرس: استان مازندران، الیمستان، جاده الیمستان
جنگل ابر شاهرود
جنگل ابر شاهرود، یکی از منحصربهفردترین جنگلهای هیرکانی است. این جنگل، به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در تمام طول سال پوشیده از ابر و مه است. این ابر و مه، رطوبت مورد نیاز درختان را تامین میکند و به همین دلیل، این جنگل به جنگل ابر معروف شده است.
از جمله جاذبههای گردشگری جنگل ابر شاهرود میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- منطقه حفاظتی ابر: منطقه حفاظتی ابر، با وسعت 32 هزار هکتار، زیستگاه گونههای مختلف جانوری و گیاهی است.
- جاده ابر: جاده ابر، با پیچ و خمهای زیاد و مناظر طبیعی زیبا، از جمله جاذبههای گردشگری این جنگل است.
- روستای ابر: روستای ابر، با خانههای چوبی و مردمی خونگرم، از جمله جاذبههای گردشگری این جنگل است.
آدرس: استان سمنان، شهرستان شاهرود، روستای ابر
جنگل بولا ساری
از قدیمی ترین جنگلهای هیرکانی که از دیرباز خودش را حفظ کرده است. این جنگل، به دلیل وجود درختان راش کهنسال، به عنوان جنگل راشستان نیز معروف شده است. در این جنگل، گونههای مختلفی از درختان، درختچهها، گیاهان علفی، گلها و جانوران زندگی میکنند.
از جمله جاذبههای گردشگری جنگل بولا ساری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- رودخانه بولا: رودخانه ای پر پیچ و تاب و زیبا که آبی خنک در آن روان است و شما میتوانید با قرار دادن پایتان در آب حسابی لذت ببرید.
- پل: یک پل با قدمتی که به دوره قاجار میرسد، از جمله جاذبههای گردشگری این جنگل است.
- آبشار بولا: یک آبشار خزهای جذاب در شهر ساری که مکنی عالی برای عکاسی و خلق آثار هنری است.
آدرس: استان مازندران، شهرستان ساری، تو ۳۵ کیلومتری روستای سنگده، روستای بولا
جنگل واز
جنگلی زیبا و رنگارنگ با چشماندازی تماشایی. این جنگل، به دلیل وجود درختان راش کهنسال و رودخانههای خروشان، به عنوان بهشت گمشده نیز معروف شده است.
جاذبههای گردشگری:
- آبشار واز: آبشار واز با ارتفاعی نزدیک به 30 متر و طبیعت زیبای اطرافش معروف است.
- رودخانه واز: رودخانه واز، از میان جنگل عبور میکند و مکانی مناسب برای آببازی و پیکنیک است.
آدرس: استان مازندران، شهرستان سوادکوه، وازعلیا، استان مازندران
جنگل کجور نوشهر
جنگل کجور، یکی از بزرگترین و قدیمیترین جنگلهای هیرکانی است. این جنگل، به دلیل تنوع زیستی بالا و وجود گونههای مختلف جانوری و گیاهی، به عنوان ذخیرهگاه جنگلی شناخته میشود. در این جنگل، گونههای مختلفی از درختان، درختچهها، گیاهان علفی، گلها و جانوران زندگی میکنند.
از جمله جاذبههای گردشگری جنگل کجور میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- منطقه حفاظتی کجور: منطقه حفاظتی کجور، با وسعت 35 هزار هکتار، زیستگاه گونههای مختلف جانوری و گیاهی است.
- جاده کجور: جاده کجور، با پیچ و خمهای زیاد و مناظر طبیعی زیبا و منظرهای سرسبز به دل هرکسی مینشیند.
- روستای کجور: روستای کجور، با خانههای چوبی و مردمی خونگرم، از جمله جاذبههای گردشگری این جنگل است.
آدرس: استان مازندران، شهرستان نوشهر، بخش کجور، دهستان کجور
جنگل لیسار
جنگل لیسار با داشتن چشمههای آب گرم به همراه طبیعت دست نخورده مکانی بسیار عالی برای درمان بیماری های روحی و جسمی است.
از جمله جاذبههای گردشگری جنگل لیسار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- چشمههای آب گرم لیسار: چشمههای آب گرم لیسار، با خواص درمانی خود بهترین مکان برای استراحت و ریلکس کردن هستند.
- پل چوبی لیسار: پل چوبی لیسار قدمتی نزدیک به 200 سال دارد و از جمله مکان های تاریخی این روستا محسوب میشود.
آدرس: استان گیلان،دریای خزر، شهرستان تالش.
جنگل چهارباغ چالوس
جنگل چهارباغ چالوس، معجزه طبیعت در دل البرز، با درختان تنومند، رودخانهای خروشان و مناظر چشمنواز، بهشتی زمینی را برای طبیعتدوستان و عاشقان سرسبزی به تصویر میکشد. مسیرهای پیادهروی و دوچرخهسواری در دل این جنگل، فرصتی بینظیر برای گشت و گذار و لذت بردن از طبیعت بکر را فراهم میکند.
رودخانه چالوس، با جریان خنک و گوارا، طراوت و شادابی را به این جنگل میبخشد و پل چوبی چهارباغ، با معماری سنتی، یادگاری از دوران گذشته است.
آدرس: استان مازندران، شهرستان چالوس، سیاه بیشه
جنگل خشکه داران تنکابن
جنگل خشکه داران تنکابن، شاهد تاریخ در گذر زمان، با درختان راش کهنسال و پوشیده از گلسنگ، حسی از قدمت و تاریخ را به شما القا میکند. مسیرهای پیادهروی و کوهنوردی در دل این جنگل، فرصتی بینظیر برای گشت و گذار و لذت بردن از طبیعت بکر را فراهم میکند.
رودخانه شیرود، با جریان خروشان، طراوت و شادابی را به این جنگل میبخشد و غار دنگو، با تاریکی مطلق و رازهای پنهان، تجربهای هیجانانگیز را به ارمغان میآورد.
آدرس: استان مازندران، شهرستان تنکابن، بخش رامسر، دهستان جنترودبار
پارک ملی گلستان
پارک ملی گلستان، گنجینهای از طبیعت بکر ایران، با تنوع بینظیر جانوری و گیاهی، ذخیرهگاهی ارزشمند برای نسلهای آینده است.
جنگلهای انبوه راش، ممرس، توسکا و سایر گونههای جنگلی، منطقه حفاظتی حیات وحش با گونههای مختلف جانوری از جمله پلنگ، خرس قهوهای، گوزن مرال و قرقاول، آبشارهای خروشان و رودخانههای زلال، چشمههای آبگرم و غارهای رازآلود، این پارک ملی را به مقصدی ایدهآل برای طبیعتدوستان و عاشقان ماجراجویی تبدیل کرده است.
آدرس: استان گلستان، شهرستانهای علیآباد کتول، آزادشهر، مینودشت، گالیکش و رامیان
اهمیت جنگل های هیرکانی
اهمیت جنگلهای هیرکانی از چندین جنبه قابل بررسی است:
- تنوع زیستی: جنگلهای هیرکانی، با قدمتی بیش از 35 میلیون سال، تنوع زیستی بینظیری را در خود جای دادهاند. این جنگلها زیستگاه گونههای مختلف جانوری و گیاهی از جمله پلنگ، خرس قهوهای، گوزن مرال، قرقاول، راش، ممرس، توسکا و صدها گونه گیاهی دیگر هستند.
- منابع طبیعی: جنگلهای هیرکانی، ذخیرهگاه ارزشمندی از منابع طبیعی مانند چوب، آب، خاک و مواد معدنی هستند. این منابع برای زندگی انسانها و حیوانات و همچنین برای فعالیتهای اقتصادی از جمله کشاورزی، دامداری، گردشگری و صنایع تبدیلی ضروری هستند.
- تنظیم آب و هوا: جنگلهای هیرکانی، با جذب دیاکسید کربن و تولید اکسیژن، نقش مهمی در تنظیم آب و هوا دارند. این جنگلها از فرسایش خاک جلوگیری میکنند و به حفظ منابع آبی کمک میکنند.
- جاذبههای گردشگری: جنگلهای هیرکانی، با مناظر طبیعی بکر و چشمنواز، از مهمترین جاذبههای گردشگری ایران هستند. این جنگلها فرصتی بینظیر برای طبیعتگردی، کوهنوردی، پیادهروی و سایر فعالیتهای تفریحی به شمار میروند.
- میراث فرهنگی: جنگلهای هیرکانی، حامل میراث فرهنگی غنی ایران هستند. این جنگلها در افسانهها، فولکلور و ادبیات ایران جایگاهی ویژه دارند و از دیرباز مورد احترام مردم ایران بودهاند.
نابودی جنگلهای هیرکانی
متاسفانه، جنگلهای هیرکانی در معرض تهدیدات جدی قرار دارند. قطع بیرویه درختان، تغییر کاربری اراضی جنگلی، چرای بیمورد دام، ساخت و سازهای غیرمجاز، آلودگی محیط زیست و تغییرات آب و هوایی از جمله مهمترین عواملی هستند که به نابودی جنگلهای هیرکانی منجر میشوند.
نابودی جنگلهای هیرکانی، پیامدهای ناگواری برای محیط زیست، اقتصاد و جامعه ایران خواهد داشت. از جمله این پیامدها میتوان به از بین رفتن تنوع زیستی، فرسایش خاک، سیل، کمبود آب، کاهش کیفیت هوا و از بین رفتن جاذبههای گردشگری اشاره کرد.
سخن پایانی
جنگلهای هیرکانی، گنجینهای بینظیر برای ایران و جهان هستند. حفاظت از این جنگلها، وظیفهای همگانی است. همه ما باید با افزایش آگاهی عمومی، حمایت از سازمانهای فعال در زمینه حفاظت از محیط زیست، و رعایت قوانین مربوط به جنگلها در حفظ این گنجینه ارزشمند برای نسلهای آینده تلاش کنیم.
بیایید با هم برای حفظ جنگلهای هیرکانی، این نگین سبز شمال ایران، گامی برداریم.
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر میدهید.