برج های خرقان قزوین | شکوه پابرجای معماری از دوران سلجوقی

برج‌های دوقلوی خرقان، یادگارهایی از دوران باشکوه سلجوقیان، در دشت‌های خرقان استان قزوین سر بر آسمان کشیده‌اند. این دو برج آجری با فاصله ۲۹ متری از یکدیگر، در نزدیکی روستای حصار ولی‌عصر، از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج، قرار دارند. این برج‌ها (شرقی و غربی) که خود آثار هنری هستند، با تزیینات آجرکاری و کتیبه‌های کوفی، جلوه‌ای از هنر معماری اسلامی را به نمایش می‌گذارند. بازدید از این آثار تاریخی، سفری به اعماق تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین است که هر گردشگری را به تحسین وامی‌دارد. پس اگر شما هم قصد دارید تا سفری هرچند کوتاه به اطراف شهر قزوین داشته باشید، در ادامه با معرفی برج‌های خرقان با ما در  پته همراه باشید.

برج‌ های خرقان کجاست؟

برج‌های خرقان از جاهای دیدنی قزوین در شهرستان آوج، در نزدیکی روستای حصار ولی‌عصر واقع شده‌اند. این دو برج تاریخی در فاصله حدود ۲۹ متری از یکدیگر قرار دارند و از جمله آثار برجسته دوره سلجوقی به‌شمار می‌روند. برج‌های خرقان در دشت خرقان و در نزدیکی روستای حصار ولی‌عصر (حصار ارمنی سابق) واقع در 33 کیلومتری شهر آبگرم قرار دارند. به‌طور دقیق‌تر، این برج‌ها در یک کیلومتری روستای حصار ولی‌عصر، از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند که از جاده قزوین-همدان تا برج‌ها خرقان 32 کیلومتر فاصله وجود دارد.

مسیر دسترسی به برج های خرقان

برای بازدید از برج‌های تاریخی خرقان، پر واضح است که باید در همان ابتدای امر به استان قزوین سفر کنید. از شهر قزوین، به‌سمت جاده قزوین-همدان حرکت کنید و پس از طی حدود ۳۳ کیلومتر و عبور از شهر آبگرم، به یک دوراهی می‌رسید که تابلوی راهنمایی شما را به‌سمت روستای حصار ولی‌عصر هدایت می‌کند. با پیش گرفتن این مسیر و طی مسافتی کوتاه، به دشت خرقان می‌رسید که برج‌های تاریخی مقصود در آن منطقه قرار دارند.

پیشنهاد می کنیم بخوانید:

از ظروف سلطنتی تا اتومبیل های لوکس | همه چیز درباره موزه‌ های کاخ سعدآباد

معرفی برج‌ های خرقان

برج‌های خرقان، دو بنای تاریخی از دوره سلجوقی هستند که با فاصله حدود ۲۹ متر از یکدیگر قرار دارند و به‌عنوان آرامگاه دو شاهزاده تُرک سلجوقی شناخته می‌شوند. برج شرقی در سال ۴۶۰ هجری قمری (۱۰۶۷ میلادی) و برج غربی در سال ۴۸۶ هجری قمری (۱۰۹۳ میلادی) ساخته شده‌اند؛ بنابراین، می‌توان این‌چنین اظهار داشت که برج شرقی ۲۶ سال قدیمی‌تر از برج غربی است. هر دو برج مذکور دارای ساختار هشت‌ضلعی با تزیینات آجری و کتیبه‌های کوفی هستند که هنر معماری ایرانی-اسلامی دوره سلجوقی را به نمایش می‌گذارند.

برج‌های خرقان در مجاورت قبرستان هزار ساله روستای حصار ولی‌عصر واقع شده‌اند و جزو معدود بناهای اسلامی هستند که هنوز هم دلیل اصلی ساخت و همچنین سازنده آن‌ها مشخص نشده است. این برج‌ها در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ شمسی با شماره ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند و از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی استان قزوین محسوب می‌شوند. با توجه به ارزش تاریخی و معماری برج‌های خرقان، بازدید از آن‌ها برای دوست‌داران تاریخ و هنر ایران توصیه می‌شود.

تاریخچه برج های خرقان

طبق آخرین اطلاعات موجود، تحقیق درباره برج‌های خرقان برای اولین بار در سال 1946 میلادی صورت گرفته است؛ اما پس از آن دیوید استروناخ و کایلر یانگ در سال 1966 در مقاله‌ای با عنوان «سه آرامگاه برجی از دوره سلجوقی» به معرفی آن‌ها پرداخته‌اند.

برج‌های خرقان، به‌عنوان آرامگاه‌هایی برای دو شخصیت تُرک سلجوقی به نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصور ایلتای تی‏تکین» ساخته شده‌اند. برج شرقی در سال ۴۶۰ هجری قمری (۱۰۶۷ میلادی) توسط معمار «محمد بن مکی زنجانی» ساخته شده است. نکته جالب آنجاست که برج غربی ۲۶ سال بعد، در سال ۴۸۶ هجری قمری معادل ۱۰۹۳ میلادی به‌دست فردی به‌نام «ابوالمعالی بن مکی زنجانی»، که احتمالا برادر یا فرزند معمار برج اول بوده، احداث شده است.

پیشنهاد می کنیم بخوانید:

از تخت جمشید تا نقش جهان | جاهای دیدنی ایرانی ثبت شده در یونسکو

برج‌های خرقان از معدود بناهای اسلامی هستند که علت ساخت و سازندگان آن‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؛ بااین‌حال بر اساس کتیبه‌های موجود، برج شرقی در زمان سلطان عضدالدین آلپ ارسلان سلجوقی و برج غربی در دوره سلطنت ابوالمظفر برکیارق سلجوقی احداث شده‌اند که اوج شکوه و عظمت دوران حکومت سلجوقیان بوده است. این برج‌ها دارای مقبره‌هایی با ضریح‌های منبت‌کاری‌شده هستند که به‌عنوان آرامگاه استفاده می‌شدند.

شاید برایتان جالب باشد که تا اوایل دهه 1340 شمسی بسیاری تصور می‌کردند که این دو برج، آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده خاتون و محمد از فرزندان امام موسی بن جعفر (ع) هستند؛ اگرچه با بررسی‌های بعدی صورت گرفته، مشخص شد که این دو آرامگاه متعلق به دو ترک سلجوقی هستند.

معماری برج های خرقان

برج‌های خرقان، یکی از نمونه‌های برجسته معماری دوره سلجوقی به‌شمار می‌روند که هر یک ویژگی‌های منحصربه‌فردی در طراحی و ساختار خود دارند. هر دو برج دارای پلان هشت‌ضلعی هستند و ارتفاعی حدود ۱۵ متر دارند. سقف‌های گنبدی‌شکل این برج‌ها با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته معماری آن دوره ساخته شده‌اند که نمایانگر مهارت بالای معماران سلجوقی است. تزئینات آجری و کاشی‌کاری‌های متنوع در نمای بیرونی برج‌ها، از جمله ویژگی‌های برجسته آن‌هاست که نمی‌توان به سادگی از کنار آن‌ها گذر کرد.

پیشنهاد می کنیم بخوانید:

شهر زیر زمینی نوش آباد | داستان مخفیگاهی در قلب تاریخ

استفاده از نقوش هندسی و کتیبه‌های کوفی در تزئینات برج‌های خرقان، زیبایی خاصی به این سازه‌ها بخشیده است. همچنین، وجود کتیبه‌هایی با خط کوفی و محتوای مذهبی، اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ ساخت و کاربری این برج‌ها ارائه می‌دهد. فضای داخلی برج‌های خرقان نیز با استفاده از تکنیک‌های معماری پیشرفته، شامل طاق‌نماها و قوس‌های متنوع، به زیبایی هرچه تمام‌تر طراحی شده است. این فضاها احتمالا به‌عنوان آرامگاه‌های اشخاص مهم در دوره سلجوقی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

برج‌های خرقان نمونه‌های بارزی از ترکیب هنر و مهندسی در دوره سلجوقی هستند که با گذشت قرن‌ها همچنان استحکام و زیبایی خود را با تمام حوادث ناگواری که برای آن‌ها رخ داده است، حفظ کرده‌اند. در ادامه به معماری و تزئینات برج شرقی  و غربی به‌صورت جداگانه خواهیم پرداخت.

برج شرقی

برج شرقی خرقان، که در سال ۴۶۰ هجری قمری ساخته شده است، نمونه‌ای برجسته از معماری دوره سلجوقی به‌شمار می‌رود. این برج با ارتفاع حدود ۱۲٫۴۵ متر و طرح هشت‌ضلعی، دارای ستون‌های مدوری در هشت گوشه آن است که به زیبایی بنا افزوده‌اند. ساختمان برج با آجرهای ساده به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر ساخته شده و سپس پوششی تزیینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتی‌متر بر روی آن انجام شده است. این تزئینات آجری، شامل گره‌چینی‌ها و نقوش هندسی متنوع، از ویژگی‌های برجسته معماری سلجوقی به‌شمار می‌آید.

در کنار هر ضلع برج، نیم‌ستون‌هایی به چشم می‌خورد که هفت نیم‌ستون قطری معادل ۹۵ سانتی‌متر و دو نیم‌ستون دیگر قطری برابر با ۱۴۰ سانتی‌متر دارند. در این دو نیم‌ستون بزرگ‌تر، پله‌های مارپیچی تعبیه شده است که با عبور از در مستطیلی‌شکل کوتاهی در داخل اتاق مقبره، می‌توان به آن‌ها دسترسی یافت. تعداد پله‌های هر راه‌پله این برج به ۲۲ عدد می‌رسد. پوشش گنبد برج شرقی از نخستین نمونه‌های گنبدهای دوپوسته با انحنای بیضوی است که در معماری ایرانی بارها مورد استفاده قرار گرفته است. این ویژگی، برج را به یکی از زیباترین و چشم‌گیرترین آثار معماری قرن پنجم هجری تبدیل کرده است.

برج غربی

برج غربی خرقان، در سال ۴۸۶ هجری قمری (۱۰۹۳ میلادی) به دست معمار ابوالمعالی بن محمد مکی الزنجانی ساخته شده است. این برج با ارتفاع ۱۲٫۹۵ متر، حدود ۵۵ سانتی‌متر بلندتر از برج شرقی است و در فاصله تقریبی ۲۹ متری از آن قرار گرفته است. برج غربی دارای هفت ستون با قطر ۹۵ سانتی‌متر و یک ستون با قطر ۱۳۳ سانتی‌متر است که در این ستون بزرگ، راه‌پله‌های مارپیچی تعبیه شده‌اند. در بالای این ستون، پنجره‌ای مستطیلی‌شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار دارد که نور راه‌پله را به خوبی تامین می‌کند.

ساختمان برج با آجرهای ساده به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر ساخته شده و روی آن پوششی تزئینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتی‌متر انجام شده است. این برج نیز مانند برج شرقی، دارای گنبدی دوپوسته با انحنای بیضوی است که از شاهکارهای بی‌نظیر معماری دوره سلجوقی محسوب می‌شود. تزئینات برج غربی شامل نقوش آجری متنوعی است که در طاق‌نماهای اضلاع هشت‌گانه آن به‌کار رفته و هر یک طرحی منحصربه‌فرد دارد. این تزیینات همگی نشان‌دهنده مهارت بالای معماران آن دوره در ترکیب طرح‌های مختلف و ایجاد هماهنگی در تک تک اجزای بنا است. برج غربی در دوره سلطنت ابوالمظفر برکیارق سلجوقی احداث شده است.

مرمت برج های خرقان

برج‌های خرقان در سال 1347 هجری شمسی بر اثر سیلابی سهمگین دچار آسیب شدند که اهالی روستا کمر همت بسته و این دو بنا را به‌صورت ابتدایی خود مرمت کردند. هرچند این تنها باری نبود که برج‌های خرقان مورد مرمت قرار گرفتند و مدتی بعد در سال‌های 1353، 1369، 1370 و 1371 تا 1373 شمسی این دو برج مرمت شدند. متاسفانه در سال 1381 با وقوع زلزله شدیدی با مرکزیت بوئین زهرا، آسیب‌های شدیدی به برج‌های خرقان وارد شد و در سال‌های اخیر هم اثری از توجه به این دو برج از طرف مسئولین ذی‌ربط مشاهده نشد.

چرا باید از برج های خرقان بازدید کنیم؟

برج‌های خرقان، دو برج هشت‌ضلعی با فاصله ۲۹ متری از یکدیگر هستند که به‌عنوان آرامگاه دو شاهزاده تُرک سلجوقی ساخته شده‌اند و با ارتفاع حدود ۱۵ متر، نمونه‌ای برجسته از هنر آجرکاری آن دوران را به نمایش می‌گذارند. یکی دیگر از ویژگی‌های جالب توجه این برج‌ها، تزیینات آجرکاری متنوع و نقوش هندسی است که در هر ضلع به‌طور منحصربه‌فرد انجام شده‌اند. این تزئینات، همراه با گنبدهای دوپوسته، مهارت بالای معماران سلجوقی را نمایان می‌کند. علاوه‌بر ارزش‌های معماری، برج‌های خرقان دارای دیوارنگاره‌های طاووس هستند که از جمله نقوش مهم به‌کاررفته در این بنا محسوب می‌شوند. این نقوش، اهمیت فرهنگی و هنری برج‌ها را دوچندان می‌کنند. بازدید از برج‌های خرقان فرصتی است برای آشنایی با تاریخ و هنر ایران در دوره سلجوقی و تجربه‌ای بی‌نظیر از مشاهده تزئینات آجرکاری و نقوش هنری آن دوران، که ممکن است کمتر برای هر کسی پیش آید.

سخن پایانی

دو برج خرقان قزوین، نگین‌های درخشان معماری سلجوقی، با گذشت سده‌ها همچنان استوار ایستاده‌اند. این شاهکارهای تاریخی، با تزئینات آجری و نقوش هندسی خیره‌کننده، گواهی بر ذوق و هنر معماران ایرانی از گذشته‌های دور تاکنون هستند. توجه داشته باشید که با بازدید از این برج‌ها، سفری به اعماق تاریخ و فرهنگ میهن خود خواهید داشت و با لمس آجرهای کهن، پیوندی میان گذشته و حال برقرار می‌کنید. در نهایت، این تجربه بی‌نظیر را از دست ندهید، زیرا برج‌های خرقان، روایت‌گر داستان‌های ناگفته‌ای از فرهنگ و تمدن ایران‌زمین هستند که سال‌هاست توجه چندانی به آن‌ها نمی‌شود؛ تو گویی آن‌ها نیز با ما هم‌سرنوشت شده‌اند.

سوالات متداول