روستای کوتوله ها در بیرجند را بشناسید

در دنیا روستاها و دهکده های عجیبی وجود دارند که یکی از این عجایب از جاهای دیدنی مشهد محسوب می شود که در خراسان جنوبی (بیرجند)، شهرستان سربیشه است. روستای ماخونیک بیرجند، روستایی پر رمز و راز که به روستای کوتوله ها شهرت دارد. شهرت شهر کوتوله های بیرجند یا سرزمین لی لی پوت ها، علاوه بر قامت کوتاه ساکنینش، اعتقادات و رسم و رسومات عجیبش نیز هست.

فاصله روستای ماخونیک با اولین شهر یعنی بیرجند، حدود 125 کیلومتر است. به همین دلیل از نظر فرهنگی کم‌تر تحت تاثیر مظاهر تمدنی جدید قرار گرفته‌است. آیا واقعا مردم روستای ماخونیک قدکوتاه هستند؟ آیا افسانه ها و داستان‌های این روستا تخیلی است یا واقعی؟ باهم تا نزدیکی مرز ایران و افغانستان می‌رویم و بیشتر با روستای آدم کوتوله‌های ماخونیک آشنا میشویم.

معرفی روستای ماخونیک بیرجند

این روستای شگفت انگیز و دور افتاده با فاصله تقریبی 125 کیلومتری تا شهر، تاثیر کمی از محیط بیرونی و فضای شهری برده، در واقع مردمان این روستای پتهان شده در دل کوه، ارتباط بسیار کمی با جامعه بیرون دارند و تنها در دهه اخیر این ارتباط با پیشرفت کمی که داشته دسترسی به برخی از امکانات رفاهی را برای ساکنین فراهم کرده.

طبق آخرین سرشماری در سال 1390، تعداد ساکنین روستای ماخونیک، 739 نفر شمرده شد. اهالی این روستا، افغانانی هستند که صدها سال پیش مهاجرت کردند و به زبان فارسی و لهجه به خصوصی صحبت می کنند. مردمان روستای ماخونیک، مهربان، مهمان نواز و سخت کوش هستند که بیشتر زمان خودشان را صرف آموزش های دینی میکنند.

تاریخچه روستای ماخونیک

حدود 400سال پیش، افرادی که ملیت افغان داشته‌اند به این منطقه مهاجرت کردند و ساکنان اولیه و اصلی این روستا را تشکیل دادند.

در جامعه در حال گذر ایران، هنوز به روستاها یا مجموعه روستاهای دورافتاده‌ای برمی‌خوریم که زندگی چند هزار سال قبل در آن‌ها جریان دارد. البته در ماخونیک، فرهنگ، رسم و رسومات و حتی تغذیه مردم در طول چندین سال گذشته تغییرات بسیاری داشته است. بهترین راه برای سفر به گذشته این روستا، احتمالا خواندن سفرنامه خراسان و سیستان کلنل چارلز ادوارد دبیت باشد که در دوره قاجار و در عهد ناصری به ایران آمده بود. این نویسند دیده‌های خود را اینگونه بیان کرده است:

پیشنهاد خواندنی

دره جنی کجاست؟ | راهنمای سفر به کال جنی منطقه‌ای رمزآلود

” در ماخونیک به جلگه‌ای وارد شدیم که به زبان محلی به آن سنی‌خانه می‌گفتند. ساکنان این جلگه همگی اهل تسنن بودند. در تعدادی کلبه حقیر و ویران، تعدادی خانواد که پوستی تیره داشتند زندگی می‌کردند. به نظر می‌رسید که از نظر خصوصیات نژادی و فرهنگ، این مردم اصالت خود را حفظ کرده و در طول زمان تحت تاثیر محیط اطراف خود قرار نگرفته‌ باشند. علت این امر نیز تا حدود زیادی نزدیکی به مرز افغانستان بود. مردمان ماخونیک دیگر ایرانیان را قجری می‌خواندند و چون قجری‌ها دسترسی راحت به این روستا را نداشتند، نمی‌توانستند در امور آن‌ها دخالت و اعمال نفوذ کنند. خصوصا برای تغییر مذهب و ایمان آوردن آن‌ها به مذهب تشیع!”

نحوه دسترسی به روستای ماخونیک بیرجند

نزدیکترین شهر به روستای ماخونیک بیرجند است. بنابراین با سفر و خرید بلیط هواپیما به بیرجند و طی کردن مسیر تا سربیشه، میتوانید روستای ماخونیک را پیدا کنید. برای رسیدن به ماخونیک از بیرجند حدود 2ساعت در مسیر خواهید بود.

چرا ماخونیک، سرزمین آدم کوتوله‌های ایران است؟

هرکسی که برای اولین بار به روستای ماخونیک پای می‌گذارد به دنبال مردمان کوتوله می‌گردد. شاید امروزه فرد کوتاه قدی پیدا نکنید اما سفرنامه‌ها و عکس‌های قدیمی نشان از وجود افراد کوتاه قد می‌دهند. اما نه آدم کوتوله!

از هر افسانه و داستانی که بگذریم دلیل نام‌گذاری آدم کوتوله‌ها بر روی افراد این روستا به دلیل شکل خانه‌های‌شان هم می‌باشد. معماری قدیمی خانه‌های ماخونیک به گونه‌ای است که کف خانه از سطح زمین پایین‌تر است، سقف کوتاه و درب‌های ورودی کوچک، بی‌شک شما را به یاد آدم کوتوله‌ها می‌اندازد.

یکی از دلایلی که افراد در گذشته قد کوتاهی داشتند انجام کارهای سنگین بوده است. کول کردن شاخه‌های بزرگ از کوهستان‌ها به سمت روستا که این امر منجر به خم شدن کمر افراد و گوژپشت شدن آن‌ها و کوتاه قد به نظر رسیدنشان می‌شده. از طرفی ژن و تغذیه نامناسب هم دلیلی بر ادامه روند کوتاهی قامت ماخونیکی‌ها شده.

داستان‌های روستای ماخونیک و علت نام‌گذاری آن

برای علت نامگذاری این روستا روایت های متفاوتی بیان شده است، که در این جا به بررسی برخی از این روایت ها میپردازیم:

• در برخی اسناد قدیمی نام این روستا مادخنیک ذکر شده‌است که ترکیبی از «ماد» و «خنیک» است. ماد در زبان پهلوی و پارسی باستان به ماه تبدیل شده که یکی از معانی آن شهر و مملکت است و درمجموع به ‌معنای شهر ماخونیک است.
• اسناد قدیمی دیگری نیز وجود دارد که گفته شده در گذشته (حدود 200 سال قبل) تعدادی از مأموران دولتی به این روستا آمده و اهالی به گرمی از آن‌ها استقبال نکرده‌اند و با آن‌ها برخورد سردی داشته‌اند و آن‌ها این نام را برای روستا انتخاب کرده‌اند.
• برخی می‌گویند وجود شکافی در کوه نزدیک روستا که به آن، (ماده خونیک) گفته می‌شده علت نام‌گذاری این روستا بوده که به مرور زمان به ماخونیک تغییر نام یافته‌ است.

مردمان روستای ماخونیک چه کسانی هستند؟

مردم روستای ماخونیک افغان هایی هستند که قرن ها پیش به ایران مهاجرت کرده و با زبان فارسی به همراه لهجه بخصوص خود سخن می گویند. مردم روستای ماخونیک علاقه بسیار زیادی به آموزه های دینی دارند، اکثریت این مردم اهل تسنن و پیرو ابوحنیفه نعمان بن ثابت، از  ائمه چهارگانه اهل سنت هستند.

در روستای ماخونیک یک موسسه علوم قرآنی وجود دارد که در بین روستاهای منطقه برتری داشته و از روستاهای اطراف مردم ترجیح میدهند فرزندان خود را به جای مدارس دولتی در این موسسه برای تعلیم آموزش های دینی آماده کنند.

فرهنگ و آداب و رسوم روستای ماخونیک

مردم روستای ماخونیک دارای آداب و رسوم بسیار شنیدنی و جالبی دارند که برخی از این آداب و رسوم را برای شما لیست کرده ایم:

• مردم شهر ماخونیک هرگز به جاهای دیگر مهاجرت نمی کنند و مهاجرت در بین آن ها به معنای طرد جامعه است، تنها جابه جایی آن ها منحصر به کلاته های روستای ماخونیک است نه بیشتر. مردم این روستا حتی بر اثر فقر هم مهاجرت نمی کنند و نهایت مهاجرت آن ها به صورت فصلی و موقت است که آن هم به ندرت اتفاق می افتد.
• مردم این روستا به شدت صلح طلب هستند و در میان آن ها تجاوز و غارت اموال جایگاهی ندارد، این مردم حتی به شکار هم نمی روند.
• زمین های کشاورزی مرد ماخونیک کوچک و مینیاتوری است، این مردم بر رعایت انصاف و اعتدال بسیار تاکید دارند و حتی ممکن است یک زردآلو را به چند قسمت مساوی تقسیم کنند. به طور مثال گاهی سهم یک خانواده از یک درخت انجیر می تواند تنها سه عدد باشد.
• تا حدود 50 سال پیش مردم این روستا بسیاری از کارهای رایج و معمول را انجام نمی دادند، به طور مثال کارهایی از قبیل نوشیدن چایی، خوردن گوشت، سیگار کشیدن، تماشای تلویزیون و….
• براساس قوانین وضع شده در روستا هر شخص مالکیت خانه خود و محدوده جلو خانه اش را دارد، که به غیر از  خانواده و اقوام نزدیک کسی حق ندارد جلوی خانه او، خانه ای بسازد.

فرهنگ روستای ماخونیک، روستای آدم کوتوله های بیرجند

یکی از جالب‌ترین فرهنگ‌های ماخونیکی‌، تغذیه از درخت عناب است. اما نکته جالب آن مالکیت اشتراکی افراد برای یک درخت است. زمانی که غذا کم باشد شرکا بیشتر خواهند شد. درست حدس زدید، یک درخت چندین مالک داشته و هر بخش آن به ارث می‌رسیده است. اگر از افراد مسن این موضوع را بپرسید به شما یک جمله خواهند گفت: “در این روستا هیچ درختی نیست که شریک نداشته باشد.”

پیشنهاد خواندنی

معرفی بهترین هتل های مشهد

لباس‌ محلی روستای ماخونیک

اقلیم به صورت غیر مستقیم بر فرهنگ مادی این روستا نیز موثر بوده است، مثلا پوشیدن شلوار، پیراهن و دستار سفید که شبیه لباس‌ بلوچی‌ است، تناسب فراوانی با وضعیت اقلیمی منطقه دارد.

بافته‌های مویی از دیگر موارد پوشاک مردم این روستا است که به صورت غیر مستقیم وارد این اقلیم شده‌است. شرایط خاص منطقه تنها پرورش بز را امکان پذیر کرده است. بنابراین بافندگی در این روستا متکی به موی بز است.

چند نمونه لباس ماخونیکی با اسم محلی

• برکی ” Baraki”: از جمله لباس‌های زمستانی مانند پیراهن.
• جره “jarred”: جورابی که با موی بز بافته شده‌است.
• تبره “Tobre”: زیرانداز از جنس موی بز
• کدراک “Kadrak”: کفش‌های محلیه که یک تکه تخته چوب است که از چوب درخت بنه به دست‌آمده. چوبی را بانخ‌هایی که از موی بز درست شده‌است به پای خود می‌بستند.
• چپت ” Cappat”: چپت‌ها به مرور جای کدراک‌ها را گرفتند. کفش‌های جدیدی که از بیرجند به این روستا می‌آمد و تخت آن‌ها را لاستیک ماشین تشکیل می‌داد.

غذای محلی روستای ماخونیک

ساکنان روستای لی‌لی‌پوت‌ها به دلیل دسترسی سخت به مواد غذایی نه تنها تنوع غذایی بالایی ندارند بلکه در گذشته بیشتر افراد دو وعده غذا در روز می‌خوردند. غذای محلی این افراد پختک است که ترکیب شلغم و چغندر پخته و خشک شده است و به روش‌های مختلف مصرف میشود.
کاچی یکی دیگر از غذاهای محلی است که برای تهیه آن ابتدا تکه‌های پختک را در آب جوشانده و سپس مقداری آرد و نمک به آن اضافه می‌کنند.

نکته جالب؛ غذای قشر متوسط و ثروتمند روستای ماخونیک بیرجند، کشک است. آرد را با دوغ خمیر کرده و سپس خشک می‌کنند و خمیر خشک شده را با سیر و آب و نان می‌خورند. گاهی تکه‌های پختک را نیز درون آب و نان‌های ترید (تلیت) شده نیز اضافه می‌کنند.

شغل مردمان ماخونیک

به علت آب و هوای بیابانی و فقر طبیعت در منطقه، مردمان ماخونیک محدودیت های زیادی در شغل خود دارند، با این حال این مردم سازگار ترین حالت ممکن خود با شرایط را ایجاد کرده اند.

کشاورزی و دامداری پیشه اصلی ماخونیکی ها از گذشته تا کنون بوده است اما به علت آب و هوای بیابانی و نبودن چرای مناسب مردم به جای پرورش گاو و گوسفند به پرورش بز می پردازند زیرا این حیوان نسبت به خشکسالی مقاومت بالاتری دارد.

چوپانان از ابتدای بهار بزها را به چرای ده روزه می برند و هر شخص به ازای هر 10 بزی که در گله دارد باید یک روز به چوپان کمک کند که به این رسم گُماری می گویند.

معماری روستای ماخونیک

خانه های مردم ماخونیک بسیار دیدنی است. در گذشته مردم این روستا در شیله زندگی می کردند، شیله ها در واقع همان شکاف های طبیعی و مصنوعی میان کوه ها است که همچنان بقایای آن را میتوانید مشاهده کنید. مردم ماخونیک پس از زندگی در شیله ها، خانه های خود را کنار یکدیگر و به صورت فشرده بنا کرده اند، این خانه های کوچک هیچ گونه حیاط و پنجره و ایوانی ندارند و کاملا کنار هم قرار گرفته اند.

مردمان روستای ماخونیک، خانه های خود را به هر آنچه که در اطراف خود داشتند بنا نموده اند به همین علت اکثرا خانه از جنس خاک رس و درختچه های خودرو همچون بسته کوهی، بنه و سرم است. به همین علت است که خانه های بسیار ساده و محقر با یک اتاق دارند که مستقیم به کوچه های باریک روستا متصل میشود.

این خانه ها دارای دو نوع هستند، یک نوع آن خانه های کرشکی هستند که عموم مردم از آن استفاده می کنند و نوع دوم آن خانه ها خاشه ای هستند که بیشتر توسط افراد ثروتمند مورد استفاده قرار می گیرند و حالت خانه های تابستانی را دارند.

خانه های ماخونیک ویژگی های خاص خود را داند که شامل دیوار های قطور و سقف های کوتاه می شوند، این خانه ها یک متر پایین تر از سطح زمین قرار دارند و این موارد مانعی برای نفوذ سرما در فصل زمستان هستند. همچنین سقف خانه ها را به شکل کله قوچی یا درمی می سازند و در نهایت با شاخ و برگ درختان روی آن را گِل اندود می کنند.

خانه های روستای ماخونیک ابعاد و اندازه های متفاوتی نسبت به یکدیگر دارند و به صورت کاملا نامنظم ساخته شده اند، در های ورودی خانه بسیار کوتاه و کوچک است و عموما پای درگاه ورودی هر خانه یکی الی دو پله وجود دارد.

به صورت کلی خانه ها شامل بخش هایی مانند:

• کرشک: یک اجاق به همراه دودکش که در کنار دیوار قرار گرفته است.
• کٌرکار: کارگاه بافندگی مختص انواع بافت مویی و کرباس
• پهلو کرشکی: مکانی کنار اجاق که محل نگهداری هیزم و دیگ است
• جاسفره: محل نگهداری سفره و خمیر کردن آرد
• جا دستاس: محل نگهداری دستاس
• جاپالیشن: مکانی که ظروف سفالی نمک در آن قرار می‌گیرد.
• جافرشی: محل نشستن و پهن کردن زیرانداز
• طاقچه علمی:  طاقچه ای برای نگهداری کتاب.
• کندوک: محل نگهداری محصولات و مواد غذایی است.

کندوک ها که انبارهای ذخیره سازی مواد غذایی هستند به سه دسته کندوک گلی، کندوک سنگی و کندوک تِرس تقسیم بندی می شوند.

بهترین فصل سفر به روستای ماخونیک

روستای ماخونیک زمستان های بسیار سرد و معتدلی دارد و برای سفر به بیرجند در این روستا بهترین زمان فصولی است که آب و هوا معتدل است. همچین بازدید از این روستا و مشاهده خانه های آن رایگان بوده و به 2 الی 3 ساعت زمان نیاز داریم.

روستای ماخونیک امروزی

در دهه های اخیر مردم ماخونیک ارتباط بیشتری با دنیای خارج از خود برقرار کرده اند و با تکنولوژی هر چند کم و محدود توانسته اند ارتباط بگیرند.

در سال های اخیر امکاناتی مانند آسفالتش و ساخته شدن راه روستا، آب شرب، برق، خانه بهداشت، مدرسه ابتدایی، مکتب خانه، حمام و چندین مغازه از جمله خوار و بار فروشی، قصابی، نانوایی، تعمیرگاه موتور و جوشکاری راه اندازی شده است.

‌خانه های امروزی نیز با مصالح جدید و مقاوم تری در کنار خانه های قدیمی ساخته شده اند. همچنین امروزه جوانان برای کار به معادن سنگ رفته و صنایع دستی مانند قالی بافی به روستا می آورند و البته که امروزه غذاهایی مانند نان، برنج و گوشت هم مصرف می کنند.