مبینا قراباغی مسجد نصیرالملک، نگینی درخشان در بافت تاریخی شیراز، با ترکیبی خیره‌کننده از نور و رنگ، هر بیننده‌ای را مسحور زیبایی‌های خود می‌کند. این شاهکار معماری دوره قاجار، به‌ویژه در ساعات اولیه صبح، با عبور نور خورشید از شیشه‌های رنگارنگش، فضایی رویایی و شاعرانه می‌آفریند که گویی تابلویی زنده از هنر ایرانی به عرصه وجود آمده است. بازدید از این مسجد، تجربه‌ای بی‌بدیل از تلاقی تاریخ، فرهنگ و مذهب را به زیبایی هرچه تمام‌تر برای گردشگران به‌ارمغان می‌آورد. اگر قصد دارید تا سفری به شیراز داشته باشید، فرصت بازدید از مسجد نصیرالملک را از دست ندهید چرا که بخشی از تاریخ و فرهنگ ما ایرانیان است؛ پس جهت آشنایی بیشتر با این شاهکار معماری ایرانی-اسلامی، در ادامه با ما در پته همراه شوید.
معرفی مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک، یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخی شیراز، در محله‌ای قدیمی، درست در جنوب خیابان لطفعلی‌خان زند واقع شده است. این مسجد به دستور میرزا حسن‌علی خان، ملقب به نصیرالملک، از بزرگان دوره قاجار، بین سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری قمری ساخته شد. معماران برجسته‌ای همچون محمدحسن معمار و محمدرضا کاشی‌گر در ساخت این بنا نقش ویژه‌ای داشتند. مسجد نصیرالملک با مساحتی حدود ۲,۹۸۰ متر مربع و زیربنای ۲,۲۱۲ متر مربع، از نمونه‌های بارز معماری ایرانی-اسلامی به‌شمار می‌رود.
شاید ویژگی منحصربه‌فرد این مسجد را بتوان در استفاده گسترده از شیشه‌های رنگی در طراحی پنجره‌های شبستان غربی دانست که با تابش نور خورشید، ترکیبی خیره‌کننده از رنگ‌ها را در فضای داخلی مسجد ایجاد می‌کند. این جلوه‌های بصری، به‌ویژه در ساعات اولیه صبح، فضایی رویایی و چه‌بسا شاعرانه را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد.
کاشی‌کاری‌های ظریف با رنگ غالب صورتی، که به‌همین دلیل به «مسجد صورتی» نیز شهرت یافته است، همراه با مقرنس‌کاری‌های دقیق و نقوش اسلیمی، از دیگر جذابیت‌های هنری این بنا هستند. این مسجد شامل دو شبستان شرقی و غربی، ایوان‌ها و صحن‌های متعددی است که هر یک با تزیینات خاص خود، جلوه‌ای از هنر معماری دوره قاجار را با وجود تمام خسران‌های حکمرانی موجود به نمایش می‌گذارند.
مسجد نصیرالملک کجاست؟
مسجد نصیرالملک، همانطور که اشاره شد، یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شیراز است، در محله گود عربان، در جنوب خیابان لطفعلی‌خان زند، درست در نزدیکی حرم شاهچراغ واقع شده است. برای دسترسی به این مسجد، می‌توانید از خیابان لطفعلی‌خان زند وارد کوچه‌ای موسوم به «نصیرالملک» شوید که مسجد در انتهای آن واقع شده است. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به مسجد نصیرالملک، «ایستگاه ولی‌عصر» است که با حدود ۱.۵ کیلومتر پیاده‌روی یا استفاده از تاکسی می‌توانید به مسجد برسید.
همچنین، با استفاده از اتوبوس‌های خط پایانه ولی‌عصر-نمازی و پیاده شدن در ایستگاه چهارراه مشیر، می‌توانید به این مکان دسترسی یابید. خوشبختانه در نزدیکی مسجد نصیرالملک، سه پارکینگ استقلال، فرهنگ و طالقانی در خیابان پیروزی و در فاصله 5 دقیقه‌ای آن قرار دارند که می‌توانید خودروی خود را در آنجا با اطمینان کامل پارک کنید.
آدرس مسجد نصیرالملک: استان فارس، شهر شیراز، خیابان لطفعلی خان زند محله گودعربان، انتهای کوچه نصیرالملک
تاریخچه مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک، یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجار در شیراز، به دستور میرزا حسن‌علی‌خان ملقب به نصیرالملک ساخته شد و از آن پس بدین نام خوانده شد. عملیات ساخت این مسجد در سال ۱۲۹۳ هجری قمری (معادل با ۱۲۵۵ هجری شمسی) آغاز و در سال ۱۳۰۵ هجری قمری (۱۲۶۷ هجری شمسی) به پایان رسید؛ بنابراین، با یک تفریق ساده می‌توان به این نتیجه رسید که ساخت این مسجد احتمالا حدود ۱۲ سال به طول انجامیده است.
معماران برجسته‌ای همچون محمدحسن معمار و میرزا رضا کاشی‌گر در طراحی و ساخت این مسجد نقش قابل تاملی داشته‌اند. همچنین لازم به ذکر است که پس از اتمام فرآیند ساخت، در سال‌های بعد، استاد حاج میرزا آیت شیشه‌های رنگی را به مسجد افزود که موجب ایجاد جلوه‌های بی‌نظیر نور و رنگ در فضای داخلی شد. این مسجد به‌دلیل استفاده گسترده از کاشی‌های صورتی‌رنگ و شیشه‌های رنگارنگ، به «مسجد صورتی» نیز شهرت یافته است.
نصیرالملک، بانی این مسجد، از خاندان قوام شیرازی و فرزند قوام‌الملک بود که به‌عنوان حاکمی عادل شناخته می‌شد و بخش زیادی از املاکش را به امور خیریه اختصاص داده بود. اکنون مسجد نصیرالملک با گذشت بیش از یک قرن از ساخت آن، همچنان به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شیراز شناخته می‌شود و ترکیبی از هنر، تاریخ و فرهنگ ایرانی-اسلامی را به عرصه نمایش می‌گذارد.
معماری مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک شاهکاری از هنر و معماری ایرانی است که با جزئیات بی‌نظیر و ظرافتی مثال‌زدنی، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این مسجد با طراحی منحصربه‌فردش، تلفیقی از کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز، شیشه‌های رنگین و نقوش هندسی متنوعی را به عرصه نمایش درآمده است. ساختار این بنا به گونه‌ای است که نور، رنگ و فضا به شکلی کاملا هنرمندانه در کنار هم قرار گرفته‌اند و تجربه‌ای متفاوت از معماری سنتی را ارائه می‌دهند. از سردر ورودی با کاشی‌کاری‌های فاخر گرفته تا شبستان‌های زیبا و ایوان‌های جذاب، هر بخش از این مسجد گریزی به تاریخ و هنر ایرانیان در دوران قاجار است.
در ادامه، معماری بخش‌های مختلف این مسجد، از جمله شبستان اصلی (غربی)، شبستان شرقی، گاو چاه، طاق مروارید، ایوان جنوبی و امامزاده زنجیری را با جزئیات بیشتری بررسی خواهیم کرد؛ پس همچنان همراه ما باشید تا زیبایی‌های این اثر هنری را بیش از پیش کشف کنیم.
سردر ورودی مسجد نصیرالملک
سردر ورودی مسجد نصیرالملک، یکی از زیباترین بخش‌های این مسجد تاریخی در شیراز است که با کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ و تزئینات اسلیمی مزین شده است. این سردر دارای درب چوبی بزرگی است که در قابی سنگی با نقوش اسلیمی قرار گرفته و بالای آن کتیبه‌ای سنگی با شعری از سعدی شیرازی با ابیات زیر دیده می‌شود:
گفتنی است که نام سازنده مسجد نصیرالملک و سال اتمام ساخت آن نیز در کتیبه مذکور نشان داده شده است و باشد که چنانچه در بیت آخر شعر سعدی آمده، دعایی در حق استادان این شاهکار تاریخی داشته باشیم. ورودی اصلی مسجد با طاق‌نمایی مزین به کاشی‌های هفت‌رنگ و مقرنس‌کاری‌های دقیق، جلوه‌ای خیره‌کننده دارد. سنگ ازاره طاق‌نما از سنگ گندمک ساخته شده که با هنر مقرنس‌کاری و کاشی‌های هفت‌رنگ تزئین شده است. این سردر به هشتی‌ای متصل است که با یک پیچ ۹۰ درجه به راهرویی منتهی می‌شود و به حیاط مسجد دسترسی دارد. این ورودی با تزئینات هنری و معماری خیره‌کننده، گردشگران را به دنیایی مملو از زیبایی و هنر ایرانی دعوت می‌کند.
شبستان اصلی (غربی)
شبستان اصلی (غربی) مسجد نصیرالملک، یکی از زیباترین بخش‌های این مسجد است که با تزئینات کاشی‌کاری، آجرنما و نقاشی‌هایی از گل سرخ مزین شده بود؛ اما در حدود ۷۰ سال پیش، تعمیراتی روی آن انجام شد و با کاشی‌هایی فیروزه‌ای روی آن را پوشاندند. این شبستان با طاق‌هایی که بر روی ستون‌های سنگی با طرح مارپیچ قرار گرفته‌اند، در دو ردیف شش‌تایی، مجموعا دوازده ستون به نیت دوازده امام شیعه دارد.
این شبستان دارای هفت درگاه است که با شیشه‌های رنگی و درهای چوبی به صحن مسجد مرتبط می‌شود. کف شبستان با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده شده و سقف آن با نقش‌های گل و بوته و آیات قرآنی با چنان هنرنمایی‌هایی مزین گشته است. این شبستان به‌دلیل ساختار و طراحی معماری استفاده شده در آن، خنک‌تر از شبستان شرقی بوده و در فصل تابستان فضای خنک‌تری دارد و به همین دلیل هم شبستان زمستانه نامیده می‌شود. محراب این شبستان با سنگ مرمر فرش شده و تزیینات آن الهام گرفته از مسجد وکیل شیراز است.
شبستان شرقی
شبستان شرقی مسجد نصیرالملک، معروف به شبستان تابستانی، در سمت شرق این بنای تاریخی واقع شده و جالب آنکه درست رو به قبله است. این شبستان با کاشی‌کاری‌های ظریف و سقفی مزین به کاشی‌های کوچک تزیین شده است. در جلوی این شبستان، ایوانی به عرض ۶ متر قرار دارد که به‌وسیله هشت طاق‌نما از حیاط جدا می‌شود و دارای هفت جرز آجری است. روی این جرزها و در پیشانی طاق‌نماها، آیات قرآنی و نقش‌هایی عموما گل و بوته کاشی‌کاری شده است.
این شبستان دارای هشت طاق‌نمای زیبا است و درحال‌حاضر، موزه اوقاف در آن قرار دارد. در پشت شبستان، دری به چاه بزرگی باز می‌شود که به آن گاو چاه می‌گویند و در بخش بعدی بیشتر به آن پرداخته می‌شود. برخلاف شبستان غربی، در شبستان شرقی خبری از شیشه‌های رنگارنگ نیست و گوی تزیینات آن از مسجد مشیر و مسجد وکیل شیراز الهام گرفته شده است.
گاو چاه
در مسجد نصیرالملک شیراز، همانطور که اشاره شد، بخشی به نام «گاو چاه» وجود دارد که در گذشته برای استخراج آب از چاه به‌کار می‌رفته است. این مکان در حیاط شمالی مسجد قرار دارد و به شکل استوانه‌ای با قطر حدود ۱۰ متر و عمق ۱۶ متر طراحی شده است. عملکرد گاو چاه به این صورت بوده که ظاهرا گاوها با حرکت در مسیر مشخص، آب را از چاه به سطح زمین منتقل می‌کردند. این آب سپس وارد حوضچه‌ها می‌شده و از طریق فواره‌ها در حیاط مسجد جریان می‌یافت.
طاق مروارید (ایوان شمالی)
در ضلع شمالی مسجد نصیرالملک، ایوانی به نام «طاق مروارید» یا «شاه‌نشین» قرار دارد که با ارتفاع حدود ۸ متر ساخته شده است. این ایوان به‌دلیل تورفتگی‌های طاق که شبیه به مروارید هستند، به این نام شهرت یافته است. سقف طاق مروارید با مقرنس‌کاری‌های باشکوه تزیین شده و تمامی سطوح داخلی و خارجی آن با کاشی‌های هفت‌رنگ مزین شده‌اند که جلوه‌ای جذاب و حیرت‌انگیز به این بخش از مسجد می‌بخشند. این ایوان دارای چهار غرفه کوچک با سقف‌های مقرنس‌کاری‌شده است که زیبایی آن را دوچندان می‌کند.
ایوان جنوبی
ایوان جنوبی مسجد نصیرالملک، به‌منظور ایجاد تقارن با ایوان شمالی (طاق مروارید) ساخته شده و اساسا فاقد هیچ‌گونه کاربری مشخصی است. این ایوان ارتفاع کمتری نسبت به طاق مروارید دارد و سطح داخلی و خارجی آن با کاشی‌کاری‌های زیبا به‌گونه‌ای هنرمندانه تزیین شده است. سقف ایوان نیز با مقرنس‌کاری‌های هنرمندانه مزین شده که جلوه‌ای چشم‌نواز به آن بخشیده است. بر فراز این ایوان، دو گلدسته قرار دارد که باعث تفاوت و تقارن با ایوان شمالی می‌شود. در هر صورت، این ایوان، با وجود نداشتن کاربری عملی و مشخص، به‌عنوان بخشی از طراحی متقارن مسجد، نقش مهمی در زیبایی و هماهنگی ساختار معماری ایفا می‌کند.
امامزاده زنجیری
امامزاده زنجیری، یکی دیگر از بخش‌های تاریخی مجموعه مسجد نصیرالملک در شیراز است که به‌عنوان آرامگاه یکی از نوادگان امام چهارم شیعیان (ع) شناخته می‌شود. البته این امامزاده دارای گنبد و صحن ورودی مجزاست و در کنار مسجد نصیرالملک قرار دارد. امامزاده زنجیری، با نام اصلی سید جلال‌الدین بن زید بن علی بن الحسین (ع)، در محله گود عربان شیراز و جنب مسجد نصیرالملک واقع شده است. گویا این بقعه در دوره صفوی ساخته شده و بعدها در دوره زندیه و خصوصا قاجاریه توسط میرزا حسن‌علی‌خان نصیرالملک توسعه و مزین داده شد.
مرقد امامزاده زنجیری با معجری از جنس نقره و استیل پوشیده شده است. علت شهرت این مکان به «امامزاده زنجیری» به اعتقاد نصیرالملک برمی‌گردد؛ او متهمان را در این امامزاده زنجیر می‌کرد و اگر زنجیر پاره می‌شد، بی‌گناهی فرد اثبات می‌شد. شاید برایتان جالب باشد که این زنجیر همچنان در بالای ورودی حیاط آستان قرار دارد. جالب‌تر آنکه همچنان نیز شیرازی‌ها به‌ویژه در شب‌های سه‌شنبه برای نذر و نیاز به این مکان مراجعه می‌کنند. مرقد امامزاده زنجیری در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ساعات بازدید و بلیط مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک شیراز همانند بسیاری از جاهای دیدنی، در دو نیمه سال دارای ساعات بازدید متفاوتی است. در نیمه اول سال (بهار و تابستان)، بازدید از ساعت ۸ تا 17 امکان‌پذیر است؛ در حالی که در نیمه دوم سال (طبعا پاییز و زمستان)، این ساعات از ۷ تا 16:30 تعیین شده است.
مسجد نصیرالملک در برخی ایام مذهبی مانند تاسوعا و عاشورای حسینی، شهادت امام جعفر صادق، رحلت پیامبر اکرم (ص)، شهادت امام حسن مجتبی، شهادت امام علی (ع) و رحلت امام خمینی (ره) تعطیل است.
بهترین زمان برای بازدید از مسجد نصیرالملک
برای مشاهده زیباترین جلوه‌های نور و رنگ، توصیه می‌شود در ساعات اولیه صبح، بین ۸ تا ۱۰ صبح، به‌ویژه در ماه‌های آذر، دی و بهمن‌ماه از این مسجد بازدید کنید. در این بازه زمانی کوتاه، نور خورشید از پنجره‌های رنگی عبور کرده و تصاویری خیره‌کننده بر روی دیوارها و فرش‌های مسجد ایجاد می‌کند که بسیاری از گردشگران را شیفته خود کرده است.
همچنین، فصل‌های پاییز و زمستان، به‌ویژه ماه‌های آذر، دی و بهمن، به‌دلیل زاویه مایل‌تر تابش خورشید، شرایط نوری بهتری را برای عکاسی فراهم می‌کنند. در واقع در این ماه‌ها، نور خورشید با زاویه مناسب‌تری به شیشه‌های رنگی می‌تابد و انعکاس‌های رنگارنگ بیشتری در فضای داخلی مسجد پدید می‌آورد.
نکات مهم برای بازدید از مسجد نصیرالملک
برای بهره‌برداری کامل از سفر به شیراز و بازدید از مسجد نصیرالملک، معروف به مسجد صورتی، بهتر است تا به نکات زیر توجه داشته باشید:
- زمان مناسب بازدید: بهترین زمان برای مشاهده بازی نور و رنگ در مسجد، بین ساعت ۸ تا ۱۰ صبح است.
- روزهای تعطیل: مسجد در ایام مذهبی خاص مانند تاسوعا، عاشورا و برخی مناسبت‌های دیگر تعطیل است.
- رعایت حجاب و پوشش مناسب: به‌عنوان یک مکان مذهبی، رعایت حجاب و پوشش مناسب (چادر) برای تمامی بازدیدکنندگان الزامی است.
- عکاسی: به‌طورکلی عکاسی در بخش‌های مختلف مسجد مجاز است؛ بااین‌حال، برای احترام به فضای مذهبی و سایر بازدیدکنندگان، از تجهیزات حجیم و ایجاد مزاحمت خودداری کنید.
- کفش و جوراب: در برخی بخش‌های مسجد، ممکن است نیاز به درآوردن کفش باشد؛ لذا پوشیدن جوراب‌های تمیز و سالم توصیه می‌شود.
- راهنما: استفاده از راهنمایان محلی می‌تواند به درک بهتر تاریخچه، کاربری بخش‌های مختلف و جزئیات معماری مسجد کمک شایانی کند.
- حفظ آرامش: به‌دلیل ماهیت مذهبی مکان، حفظ سکوت و آرامش در طول بازدید ضروری است؛ پیشنهاد می‌شود در این فضای بعضا ملتهب جامعه، نه کاری به کار دیگران داشته باشید، نه در صورت مواجهه با توصیه یا مزاحمت دیگران، رفتار تندی از خود بروز دهید.
سخن پایانی
اکنون در پایان این مقاله، احتمالا به این نتیجه رسیده‌اید که مسجد نصیرالملک نمی‌تواند تنها یک بنای مذهبی باشد؛ چرا که اینجا قصه‌ای مصور از نور و رنگ است که در قاب شیشه‌های رنگین به‌صورت صامت مشاهده و روایت می‌شود. اگر روزی مسیرتان به این شاهکار هنر ایرانی-اسلامی رسید، در اولین قدم چشمانتان را به پنجره‌های رنگین مسجد صورتی خیره کنید تا با هر تابش آفتاب، سفری بی‌پایان به دنیایی پر از زیبایی آغاز کنید. به جرات می‌توان گفت که این مسجد، گنجینه‌ای است که هر گوشه‌اش معنایی از تاریخ، هنر و فرهنگ دارد. پس خود را از دیدن این جادوی معنوی و بصری محروم نکنید، چرا که نصیرالملک تنها مکانی برای بازدید نیست، بلکه تجربه‌ای است که تا همیشه در ذهن و قلب شما باقی خواهد ماند.
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.